Күнүү бесплатное чтение

ТИРГЭҺИТ

Ийэ уолун кытта ууга барбыт чааркааннарын чөлүгэр түһэрэн хос тиритии-хорутуу, сүүрүү-көтүү буолбуттара. Ити кэмтэн икки ый биллибэккэ элэҥнээн хаалбыта. Аны чааркаан таһынан тиргэлииргэ санаммыттара. Мэлдьи түргэн хаамыылаах ийэтин кэнниттэн, хардыы да хаамыыны хаалбакка, Ньуккуу тэбис-тэҥҥэ түсүһэн испитэ. Сарын үрүйэтин арҕаа баһыгар хойуу оттоох үрдүк дулҕалар икки ардыларынан, кус дулҕаҕа салгылыы тахсар ороҕор, бэйэлэрэ оҥорбут сэттэ тиргэлэрин сүбэлэһэ-сүбэлэһэ ииппиттэрэ. Сүөкүлэ туттарыгар-хаптарыгар сөп түбэспэт наҕыл саҥалааҕа, намыын куоластааҕа:

– Ньуккуу, бу кэмҥэ кус оҕолоро сатаан көппөттөр. Ол иһин «күөх дабыдал» дэнэллэр, – ийэтэ уолугар утары быһааран иһэрэ.

Ньуккуу аны үс хонугунан Аллан арыытыгар дьоҥҥо от кээһиитигэр көмөлөһө киириэхтээҕэ. Кини сүрүн үлэтэ Дьархан уолугар оҕус сиэтиитэ этэ. Ол иһин бу сар- сыарда ким хайа иннинэ уһуктаат, тиргэтин көрө сүүрбүтэ. Аҕылаан-мэҥилээн тиийээт, хараҕар көрбүтүн итэҕэйбэккэ, тыынан бөтүөхтүү турбута. Кини көрдөҕүнэ, эгэлгэ кэрэ дьүһүннээх куорсуннаах, кыһыл атахтаах кус тиргэҕэ эриллэн тиэрэ түһэн сытара. Чочумча турбахтаат, аны көтөн хаалыа диэбиттии, оргууй сурдурҕаан тиийэн имэрийэн көрбүтэ… Сыыспатах эбит! Кус иҥнибит! Ньукулай дьоллонон хараҕа уоттана түспүтэ, икки өттүгүн таһыммыта, кырдьаҕас дьон үөрдэхтэринэ тутталларын санаан, бэдьэрэ былаастаах үҥкүүлээбитэ. Куһун туһаҕыттан нэһиилэ арааран ылбыта, ыарахана илиитигэр улаханнык биллэрэ. Маҥнайгы булда буолан долгуйан да, кыбыстан да дьоҥҥо көрдөрүмээри, ырбаахытын иһигэр уктан дьиэтигэр төннүбүтэ. Ааны аһан киирээт:

– Ийээ, мин бултуйдум! – куһун туттаран эрдэҕинэ, Сүөкүлэ уоһун иһигэр ботугураан:

– Иннигэр кэһиилээх, кэннигэр сүгэһэрдээх, бааттаах, байанайдаах булчут буол, – диэн алҕаабыта.

Куһу сирийэн көрөн иһэн, саҥа аллайа түспүтэ:

– Хор, оҕом булчут буолан аһатар-сиэтэр кэмэ кэлбит эбээт! Атыыр көҕөнү бултаабыккын дии, оҕом сыыһа! Бу дьолу! – ийэ барахсан хараҕа уунан туолбута, уолун бэйэтигэр сыһыары тардан, төбөтүттэн сыллаан ылбыта.

Мантан ыла Ньуккуу булт амтанын билбитэ.

ТУҺАХХА ИҤНИБИТ КУОБАХ

Биир киэһэ аһыы олорон, Сүөкүлэ уолун ыйытыытыттан өрө ходьох гыныар диэри соһуйда:

– Ийээ, биһиги далбыт кэтэҕинээҕи тыаны бэйэбит бас билбэппит дуо? Тоҕо итиннэ туһахтаабаппытый? – уонна харда күүтэн, чоҕулуччу көрөн олороохтоото. Сүөкүлэ чочумча саҥата суох олордо. «Бастаах» дьон «кыраларга» сыһыаннарын оҕо өстүйбэтин курдук хайдах быһаарыан билбэтэ. Онтон санаабытыттан олох атыны эттэ:

– Ыы, оҕом санаата модьутун көр. Биһиги бас билэр кыахпыт суох. Итиннэ Кубалаахтан балтараа көстөөх сиргэ олорор Дыадай баай туһахтыыр. Биһиги кыттыспаппыт, ити туһунан аны санаама. Онуоха Ньукулай:

– Ити биһиги тыабыт! Биһиги эрэ бултуохтаахпыт! – диэн кэлиилии кэбэ олордо. Дьэ, иннин биэрбэт киһи буолан биэрдэ.

Ити итинэн ааһан хаалыа эбитэ буолуо да, уол биир күн, отонноон сиэри, ыллык устун ойуур иһигэр киирбитэ. Онтон эмискэ туох эрэ букунайар тыаһын истэн, ойоҕоһун диэки хайыһа түспүтэ, маҥхайан эрэр бөп-бөдөҥ куобах туһахха иҥнэн өрө мөхсө сытар эбит. Өйүгэр ийэтин кытта кэпсэтиитэ охсуллан ааста да, «тыата – биһиэнэ, аһа – биһиэхэ» диэн өйдөбүл кытаанахтык иҥэн хаалбыт эбит. Ыстанан тиийдэ да куобаҕын кууһа түһэн өлөрөөрү гыммыта – кыайтарбат, ырбаахытын дуомун хайа тэбэн, иһин сиирэ-халты хайыта тыытар. Хата, киниэхэ анаммыт курдук, бугул тоһоҕото саҕа мас сытарын ылан төбөҕө охсор, онуоха туһаҕа быһа барар. Куобаҕа дөйүөрэн кыайан хамсаабат буолбутун ураҕаһынан сабыта эттээн өлөрөр. Дьиэтигэр аҕалан:

– Ийээ, бу биһиги тыабытыгар туһахтаабыт киһи куобаҕын ыллым, – диэбитигэр ийэтэ бултаатыҥ диэн үөрбэтэ. Уола кини санаатын сэрэйэн, ааспыкка эппитин кубулуппакка этэ турда. Сүөкүлэ эрэйдээх, хайыыр да кыаҕа суоҕун билинэн, үөһэ тыынан кэбистэ, оҕотун диэки уйарҕаабыт хараҕынан көрөн олороохтоото…

Дыадай икки хонон баран туһаҕын көрө сылдьан, арҕаа ыалга чэйдии олорон, Ньукулайы ыҥыртаран ылла:

– Нохоо, мин туһахпыттан куобаҕы тоҕо ыллыҥ?! – диэн баран илбиркэй таҥастаах уолу сүр суостаахтык өрө-таҥнары эриличчи көрбүтэ буола-буола саҥарда. Ньукулай иһиттиэм-истибэтиэм диэбиттии:

– Аны кэлимэ, ити мин тыам, бэйэм бултуоҕум! – иэдэстээх кулгааҕа итийбэхтээн, икки чабырҕайа быһыта кэйиэлээн ылла да уол тас ааны былдьаста.

Аан сабыллар тыаһын тилэх баттаһа:

– Сүрдээх уол дии, дьэ!.. – диэн эмиэ да сөхпүт, эмиэ да бэркиһээбит саҥаны истэн хаалла.

Дыадай балаҕан түннүгүнэн оҕо дьиэтин диэки сүүрэн элэстэнэн эрэрин «киһи киһитэ тахсыах уол эбит» диэн сүргэтэ көтөҕүллэ көрөн хаалла.

Оҕону кытта күрэс былдьаһыан кэрэйэн эбитэ дуу, дьон тылыттан саллан эбитэ дуу, эбэтэр атын туох санаа- лааҕа эбитэ дуу, Дыадай аны ити тыаҕа биллибэтэҕэ.

МАҤНАЙГЫ СААЛАНЫЫ

Ньуккуу булка бааттааҕын туһунан кэпсээн алаас- алаас ыалларын тилийэ сүүрбүтэ. Сотору буолаат эдьиийэ Боккуо кэргэнэ Куоҕас, баара эрэ уон орто доруобунньугунан иитиллэр дьоппуонускай сааны булан аҕалан биэрбитэ. Хаһан да киһиттэн бэлэх диэҥҥэ тиксибэтэх оҕо барахсан үөрэн, саха тэҥэ суох буолбута. Кирилэ да, Ньуккуута үөрбүтүн көрөн, киниттэн итэҕэһэ суох сирэйэ-хараҕа сырдаата:

– Эһиннэҕинэ тыаһа бөстүөн тыаһыттан ордуга суох, уоһунан иитиллэр, – Кирилэ кэпсии-кэпсии саатын имэрийэ-томоруйа турбута, сотору-сотору сөтөллөн ылара.

– Аны уһуурум биллибэт. Оҕом миигин өйдүү-са- ныы сылдьар буол… – бөтөн, куолаһа титирэстээн саҥатыттан маппыта.

Күһүн. Биир хаһыҥнаах сарсыарда, Ньукулай (аны кини улахан, Ньукулайын эрэ билинэр) арҕаа тыаҕа саатынан ытан көрө таҕыста. Көрдөҕүнэ, арай, куобах манан сүүрэн ааһар, итинэн быһа көтөн ааһар. Үстэ ииттэ-ииттэ ытыалаан көрдө да, биир да куобах табыллыбыт быһыыта көстүбэтэ. Ньуккуу улахан санааҕа түһэн, саатыгар өйөнөн олордо. Абаланан да хайыай? Дьиэтигэр төннөр санаалаах туран иһэн, эмискэ өйүгэр «до- руобунньугу тэрэпиискэҕэ суулаан баран ыттахха, ордук өлөрүмтүө буолар үһү» диэн сүбэлээбиттэрэ өйүгэр охсулунна. Оннук оҥосто охсон ытыалаабыта, дьэ до- ҕоор, куобаҕа бу сырыыга тула холоруктуу сылдьар буолла, онтун сороҕун уһун соҕус маһынан баска охсон эбиилэһэн мадьыктаста. Оннук уончата ытан, биэс куобаҕы өлөрөн, сэниэтэ эстэн, дьиэтигэр нэһиилэ соһон аҕалбытын чугастааҕы ыаллара көрөн олус ымсыырдылар.

Онтон ыла түөлбэтин дьоно-сэргэтэ Ньукулайы тарбахха баттанар үтүө булчуттары кытта тэҥҥэ ааттыыр буолбуттара.

САҤАТА СУОХ ҮӨРЭХ

Куому – сүрдээх киэҥ алаас. Кини киэҥ, көнө аларын киһи эрэ таптыы көрөр. Бааса уол аҕатын кытта хас да көһүнэн эргимтэлээх хааччаҕы көрөр-бэрийэр үлэлээхтэр. Куому эмиэ ол хааччах иһигэр баар. Наһаар – бостуук. Кини уолун бэйэтин кытта илдьэ сылдьыбыта үһүс сайыныгар барда. Кинилэр хас да алааһы, хас эмит дүөдэни эргийэн икки сүүс субан сүөһүнү көрөллөр-истэллэр. Аҕата уолун атыгар мэҥэстэн тэҥинэн илдьэ сылдьар. Бааса уол тугу барытын дэбигис ылынан иһэринэн дьонун үөрдэр. Соҕотох оҕо диэбэттэр, букатын кыратыттан улахан киһилии кэпсэтэллэр-ипсэтэллэр. Хааччахтара алдьаммытын атынан күн аайы кэрийэ сылдьан абырахтыыллар. Сорох сиринэн боотулу, сорох сиринэн тоһоҕо күрүөнү саҥардан биэрэллэр. Дьэ, уол күрүө тоһоҕотун анньарга ийэ-хара көлөһүнэ тохтор, олус ыарырҕатар үлэтэ. Аҕата инчэҕэй титириги быһан уһуктууругар илии-атах буолар, сири дьөлө үүттүүргэ аҕатыттан хаалбат буола сатаан тиритэр, көлөһүнэ муннун төбөтүгэр бытыгырыырын ырбаахытын сиэҕинэн соттон ньуххайданар. Аны үөһэттэн сүүрэр көлөһүн хараҕын аһытар уонна барыта силбэһэн этэ биир кэлим уу буолар. Аҕата уолун көрө-көрө, күлэрин биллэримээри:

– Чэ эрэ, доҕоор, хайдах буолуохтааҕый, уол оҕото – бөтөс бэрдэ?

Киэһэ аайы арыылаах лэппиэскэни мэтийэ олорон, күрүөлэрин хааччаҕа ханан алдьаммытын, ханан тоҕо көтүү баарын, Маҥааччыйа дуу, Ураанай дуу тахсыбыттарын төттөрү киллэрбиттэрин эбэтэр олус уһуннук ханнык сүөһүнү көрдөөбүттэрин ийэтигэр кэпсиир. Уутугар-хаарыгар киирэн хааллаҕына лэппиэскэтин да туһунан умна быһыытыйара. Арай биирдэ Бааса уол таһырдьаттан киирэн:

– Ийээ, тоҕо ити балаҕаннар кураанах туралларый?

– Ээ, тоойуом, урут, НЭП саҕана күннээн олорбут кэмнэртэн хаалбыт. Урут манна ыанар ынах да элбэҕэ, дьон да элбэҕэ. Билигин биһиги эрэ бу субан сүөһүнү көрөбүт. Улааттаххына барытын билиэҥ. Чэ, олоруоҥ дуо, абырҕаллаа. Күһүн оһох отторго туттуохпут, – ийэтэ түргэнник дьаһайда.

Бааса уол аны ити туһунан ыйытыа суохтааҕын сэрэйдэ. Кини аҕатын кытта оттуу барарыттан олус үөрэр. Уолчаан хаамтаҕына долгулдьуйар от хайдах эрэ, тугу эрэ этэр курдук. Оттон аҕата от охсон куһуйдаҕына, «эн, эн, оҕус. Эн, эн, хомуй» диирдии хотуура күүскэ-күүскэ сур-сур тыаһыыр. Бааса уол кырачаан хотуурун илиитигэр ыллаҕына, улахан киһилии сананар.

Бааса түүлүгэр бугул быыһыгар төкүнүйэ оонньуу сылдьан эмискэ уһукта биэрдэ, күн уотуттан хараҕа саатта. Балаҕан иһэ ып-ыраас, атырдьах ыйын ортото сайыҥҥылыы сандаарбыт. Аҕата кинини уһугуннарбакка эрэ отугар барбытыттан хомойдо.

– Аҕаҥ эйигин сынньаннын диэн хаалларда. Үчүгэйдик аһаа уонна абырҕалла хомуйаар, – ийэтэ күөрчэхтээх лэппиэскэни иннигэр уурда.

Уол «ол абырҕалы хомуйар диэн үлэ үһү дуо, окко даҕаны мэниктии, оонньуу таарыйа курдук сылдьыам этэ, күрүө тутардааҕар бэтэрээнэн ээ» диэн саныы-саныы оргууй аһыы олордо. Ол эрэн уһуннук утуйбута эмиэ да бэрт эбит. Хайдах эрэ улааппыкка, өссө эбии сэниэлэммиккэ дылы буолбут.

Аһаан бүтэн таһырдьа таҕыста, олбуору быыһынан сүр сымсатык нөҥүө түстэ, атаҕын тилэҕэ дүөдэ диэки хараара турда. Отучча миэтэрэни киһилиэ дуо, кыра дүөдэтигэр тиийэн тула өттүн көрүннэ, дьоно аах бу дүөдэҕэ ыыппат этилэр. Ол да иһин төбөтүгэр бастаан манна сүүрэн кэлэр санаа киирбитэ! Арай, көрбүтүн бэйэтэ итэҕэйбэтэ. Онно чыккымай кус оҕолорун киллэрбит эбит. Ол аата манна сайылаабыттар. Уолбут отунан-маһынан тамныа, аймаан кэбиһиэ диэн ийэтэ аах кистээн кэбиспиттэрин сэрэйдэ. Кус оҕолоро күөх дабыдал буолан көппүттэр. Бааса уол кус оҕолорун маннык бииргэ, оргууй наскылдьыһа устан, ууга кынаттарын саратан, умса тоҥхоҥноон дьикти хамсаныылары оҥороллорун саҥа көрдө. Дүөдэ кытыытынан эргийэ сылдьан маһынан тамнаан көтүтэлээн көрдө. Ийэлэрэ уолтан биэс-алта хаамыылаах сиргэ ууну таһыйа-таһыйа төттөрү-таары уста сылдьар. Бааса уол кус оҕолорун көмүскүүрүн төһө да биллэр, эр хаана уһуктан ис-иһиттэн бултуох санаата киирдэ. Өр толкуйдуу барбата, балаҕанын диэки ыстанна. Дьиэҕэ киирээт аҕатын уон алталаах саатыгар хараҕа хатанна. Өрө күүрбүтэ ааспакка, аҕылаабытыттан бөтүөхтэс буолбут куолаһынан ийэтиттэн сааны көрдөөтө. Ийэтэ ылан биэрдэ:

– Ээ, бу барахсаны. Кыайыаҥ суоҕа, ыарахана да бэрт. Аны хайдах ытаҕын бу манан? – ийэтэ төһө да итинник эттэр, тоҕо эрэ уолугар сааны туттаран кэбистэ. Бааса уол саатын икки илиитинэн нэһиилэ көтөҕөн дүөдэтигэр киирдэ. Долгуйуутуттан сүрэҕэ биир кэм эппэҥнэс, тарбаҕым салыбырыа диэн бэйэтин уоскутуна сатыыр. Саатын дулҕа үрдүгэр ууран, умса түһэ сытан кыҥыыр. Куһа төттөрү-таары уста сылдьар. Бааса уол сыалыгар кыайан киллэрбэт. Аҕатын үтүктэн кыҥнайар. Уҥа хараҕын эрэ быһа симэр, хаҥаһын төрүт симпэт. Иҥнэри түһэ-түһэ сыалын аҥаар хараҕар буллара сатыыр. Муннун сыыгынас тыаһа улам аччаан, этэ-сиинэ тыҥыырга дылы буолла, санаатыгар тулатынааҕы от-мас барыта кини хамсаныытын кэтиир курдук. Ол аайы Бааса уол куһу табар баҕата эбии күүһүрэр. Онтон, аны хайдах эрэ хаҥас хараҕын симээт, туһаайбыта буолаат, саатын чыыбыһын тардан кэбистэ! Кус Бааса уол иннигэр тиэ- рэ таһылла түстэ. Уол куһун ууттан илибирэтэн таһаарда уонна өрө көтөхпүтүнэн ийэтигэр сүүрдэ. Үөрүүтэ диэн олус, сөп буола-буола ойуоккалаан, ыстаҥалаан ылар. Арай, саатын дүөдэ кытыытыгар умнан кэбиспитин, ийэтигэр кэпсии туран, өйдөөн кэллэ уонна эмиэ төттөрү сүүрэ турда!

Бу күн Бааса уол ийэтэ сыллаабытын олус уратытык ылынна. Киэһэ дьиэлээхтэр сандалы тула олорон кини маҥнайгы булдун амсайдылар.

– Оҕом бастакы булдугар лапсам да табылынна, – ийэтэ чугуунтан миини баһа туран аҕаларыгар кэпсээтэ.

Биирдэ Наһаар куска уолун илдьэ барда. Бэйэтэ былыргы кэтириинискэй доруоптаах, уолугар анаан уон алталаах саатын атыгар төргүүлэнэн илдьэ сылдьар. Биир дүөдэҕэ кус бөҕө олорор. Наһаар куска үөмэн баран төттөрү таҕыста. Уолугар саатын туттарда, Бааса уол, анал саалаах киһи быһыытынан, сэрэнэ-сэрэнэ үөмэн киирдэ. Арай көлүччэ кытыытыгар охтубут маска биир кус төбөтүн кынатын анныгар уган баран утуйа олорор эбит. Уол хайдах эрэ ууну чалымнатан тыаһатан ылбытыгар кус өрө чөрбөҥнүү түстэ. Бааса уол онно көрдөҕүнэ, күһүҥҥү бороҥ кустартан атын, тэллэҕэр тумустаах, кыһыллыҥы кугас түөһэ аллара түһэн истэҕин аайы сырдаан, маҥхайан иһэр, аны атаҕа кыһыл кус эбит. Кини бу кэрэ куһу ис-иһиттэн аһынна, барыта көрүөх бэтэрээ өттүгэр буолла да, кус «сырк» гына көтөн хаалла. Ыппатаҕыттан хомойбут быһыыта көстүбэт, аҕатыгар сирэйдиин-харахтыын уларыйан таҕыста.

– Аҕаа, мин билбэт куһум. Наһаа үчүгэй дьүһүннээх.

– Халба диэн, кырдьык, күһүҥҥү кустартан көстүүтэ уратылаах.

Наһаар уола аҥаар кырыытыттан ытар, өлөрөр-өһөрөр санаата суоҕун биһирээтэ: оҕо-оҕо курдук кыраттан да үөрэр, саҥаны сэргиир уйан сүрэҕэ айылҕа кэрэтиниин алтыһар бу кэмин уһатыан баҕарда.

Бааса уол аны, аҕатын сүбэтинэн, ытын быалаан баран сиэтэ сылдьан кус оҕотун туттарар буолла. Мохсоҕол да иччитин тылын сүрдээҕин истэр. Дүөдэ кытыла хайыта баран, дьөллөн түһэн биир тэҥэ суох. Сыыра бүтүннүү оҥхой, хайаҕас бөҕө, онно саспыттары Мохсоҕол муннунан илдьи анньар, ону Бааса хомуйар. Ытын сиэтэ сылдьар, букатын ыыппат.

Итини барытын кини Георгий диэн ыарыһах абаҕатын эмтээри бултаһар. Георгий куораттан сөтөл буолан кэлбитин билэр. Айылҕаттан күүс-сэниэ ылаары кэлбит абаҕатыгар көмөлөһөр санааттан аҕыс саастаах уолчаан күн солото суох буолла. Кини бу кус оҕолорун бултаһан, абаҕатын үтүөрдүөн баҕарар. Онно ийэтин кымыһа, быырпаҕа, суората – барыта бастыҥ эмп буолуохтара. Ол иһин Бааса уол Мохсоҕолун илдьэ айылҕаҕа соҕотоҕун сылдьара элбээтэ.

2021 с., сэтинньи

ДЬОЛ ТОСХОЙУУТА

Маайа күөх окко икки илиитинэн хардары-таары иһин түгэҕин имэринэ сытта. Күн олус да чаҕылыччы күлэ үөрэр. Киниэхэ эрэ анаан мичээрдиир курдук. Аттыгар, аарыма хатыҥ мас күлүгэр, Маайа ата иччитэ хаһан сынньанан турарын кэтэһээхтиир… Эмискэ иһин кып-кыра атах сыысчаана «пул» гына тэптэ, үөһэнэн, арааһа, тилэҕэ быһыылаах, омунугар чоройорго дылы гынна. Маайа күн сирин көрө илик оҕотун туох баар билэр-билбэт минньигэс тылларынан таптаан ымманыйа сытта. Онтон күн сырала өссө күүһүрдэ, сардаҥа уота ала-чуо Маайа хараҕар түһэн симириктэппитигэр уһукта биэрдэ. Тулатыгар өссө да оҕо минньигэс сыта баар эбээт!

Маайа орто дойдуга дьахтар буолан төрөөн, уон үс төгүл Айыыһыт уоттаах кымньыытынан арыалланан талыы киэнэ кытаанаҕын билбит эмиэ да дьоллоох, Иэйэхсит иэтэн-туотан күн сырдыгын көрдөрбүт сырдык аанньалларыттан бэйэтигэр төттөрү ылбытынан эмиэ да сордоох. Быһата, дьахтар уонна ийэ буолар аһыытын-ньулуунун, үөрүүтүн-хомолтотун толору амсайбыт диэҕи хоойго хоонньоһо сытар холоонноох тойонун сыдьаанын хаан тардыһыннарар аҕа ууһун салгыыр уол оҕону төрөтө, эр бэрдин бэлэхтии илик. Ол гынан баран, бу олус баһыылаах этии буолла. Маайа син хаста даҕаны уол оҕо сытын ылбыта эбээт. Ол эрэйдээхтэри, саҥа бороохтуйан истэхтэринэ, сир ийэ бэйэтин хоонньугар кистиирэ. Туох эрэ биллибэт күүс ыларын курдук. Онтон бу уон үсүһэ өлбүт уол оҕо буолаахтаата. Маайа төһө да ытаатар, барытын тосту уларыппатын биллэр даҕаны, тоҕо эрэ холку, санаата бөҕөх. Бу олус кыра уҥуохтаах лыскыйбыт дьахтар барыны кыайар күүһүн, санаата баламатын бары сөҕөллөр. Ааттыын да «Чабычах Маайа» диэн. Туох баар санаатын иһигэр тутар, ытаабат-соҥообот. Дьоҥҥо күлэ-үөрэ, көмө-ньыма буола сылдьар.

Сэрии саҕаламмытын иккис сылыгар дьон удаҕан диэн чугаһаабат, көрбүөччү диэн куттанар Уйулҕаана эмээхсини кистээн дьиэлэригэр хонноро сытан утум сал- ҕаныытын туһунан кэпсэппиттэрэ. Удаҕан этиитинэн, Маайа кэргэнин хаана тэнийиэҕин саха абааһыта буулаан моһуоктуур эбит. «Үрүҥ баттахтаах тосту-туора омук ууһун, атын төрүөҕү дьиэҕитигэр киллэрдэххитинэ эрэ, эриҥ күнэ-ыйа тахсыыһы, Туймаада хочотугар ууһуур-тэнийэр кэскиллэнииһи», – диэн булгуччулаахтык этээт, сытыы хараҕынан көмүлүөк уотун одуулаһан олоро түһээт, тугу эрэ ботугураан киҥинэйбитэ, устунан энэлийэн ыллаан барбыта.

Маайа бүгүн киэһэ балыыһаттан тахсыахтаах. Сэрии бүтэрэ чугаһаата дииллэр да, тоҕо эрэ хара суруктар кэлэ тураллар. Кырыыстаах сэрии!

Кинилэр төһө да сааһырдаллар эдэрдии дохсун санаалаахтара. Маайа сүөһүттэн саҕалаан киһиэхэ тиийэ эмтиир дьарыгын кичэйэн кистиирэ. Отунан-маһынан тумалаабыт аһа ханнык да астааҕар тотоойу буолара. Бу оҕотугар олус эрэнэ санаабыта да, дьылҕа ыйааҕын, олох оҥоһуутун утары барар кыах суох. Маайа нухарыйыах курдук гынан иһэн бастаан кыатана сатаан сыҥырҕааһыны иһиттэ, онтон сыыйа маккыраччы ытааһынтан утуйар уута көттө. Төбөтүн өндөттө. Түннүк аннынааҕы мас ороҥҥо Судаарыскай Бүөтүр кыыһа ытыы олороохтуур… Кини үчүгэйкээн бэйэлээх кыыһы төрөппүтэ эбээт. Маайа аргыый аҕай хааман тиийэн Натаа төбөтүн сылаас ытыһынан имэрийдэ.

– Ыы, ыы-ы. Оҕонньорум Уйбаан суорума суолламмыт. Хара сурук… Ыы-ыы. Барбыта да ыраата илик. Хайдах икки оҕону иитэбин? – диэн Натаа муҥатыйан барда.

Эмискэ Маайа кулгааҕар Уйулҕаана тыллара сытыы кымньыы тыаһыныы, чаҕылҕан дьикти уотунуу сырдыы иһилиннилэр. Түүлүгэр көстүбүт күн эмиэ үөрэ көстөн кэллэ!

– Натаа, арай кыыскын мин ыллахпына? Эйигин оҕоҥ санаатыттан кыйдыахпыт суоҕа. Биһиги оҕолору иитэр үгэспитин билэҕин.

Натаа үөрүөн дуу, хомойуон дуу билиминэ илиитин Маайа диэки ууммутунан олордо.

Киэһэ оҕонньоро Охонооһой эмээхсинин ыла кэллэ, онуоха Маайа:

– Доҕоор, Уйулҕаана удаҕан этиитин өйдүүр ини- гин? Кини эппитэ кэллэ. Натаа огдообо хаалла. Икки оҕону иитэр кыаҕа суох, онон оҕону биэрэргэ сөбүлэнэр. Мин бу суолга эйигин таптыырым, ытыктыырым бэрт буолан үктэнэбин. Итиэннэ бу нуучча холоонноох кыыһы ииппэтэхпитинэ кини да эрэйи көрүө, хайдах улаатара, киһи-хара буолара биллибэт. Хайа, итиэннэ, эн төрдүҥ-ууһуҥ тэнийэр, кэскилиҥ кэҥиир суолун төрдө буолуо этэ.

Охонооһой саҥата суох биир сири көрөн олордо, көхсүн этиттэ:

– Оҥоһуубут оннук буоллаҕа. Мин дьиэҕэ хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт буоллаҕым. Үлэттэн ордон оҕо көрсөн маанылаабытым суох. Билигин да барыта эн санныгар сүктэриллэрин өйдөөн-санаан, тургутан, сылыктаан баран, бэйэҥ эрэ быһаараргар тиийэҕин.

Маайалаах ити курдук сып-сырдык баттахтаах, мрамортан чочуллан оҥоһуллубут кэриэтэ ыраас эттээх-сииннээх Нюта диэн кыыстанан хааллылар. Кыыс муннугар тумуу да киирбэккэ, сылтан сыл улаатан истэ. Киниэхэ дьоно уонна эдьиийдэрэ икки ийэлээҕин туһунан мэлдьи кэпсииллэрэ, Нютаны тула өттүттэн маанылаан, тугунан да тутахсыппакка хаан оҕо, балыс оҥостубуттара. Онно-манна бардахтарына, дьон-сэргэ Нюта сырдык баттаҕын муодарҕаан саҥа аллайалларын эдьиийэ Зоя, төрдүс кылааска үөрэнэр кыыс, олус уйуһуйа истэрэ. Балтын Нютаны атын дэтиэн туох да иһин баҕарбата.

Арай биирдэ Зоя балтын сиэтэн маҕаһыыҥҥа киирбитэ, дьон: «Кырааска, кырааска», – дэһэ-дэһэ атыы-тутуу бөҕө. Киниэхэ, хата, Нюта баттаҕын кырааскалыыр санаа көтөн түстэ. Кини биһигиттэн туох да уратыта суох буолуо, биир буолуохпут дии санаата да, дьиэтигэр тиийээт кырааскалаабытынан барда. Кыыһын баттаҕын таҥаһынан баайан баран, улахан үлэни бүтэрбит киһилии, билэр-билбэт ырыатын ыллыы-ыллыы өрө тэбэн үҥкүүлүү, мэниктии сырытта. Арай ким эрэ соһуйбут саҥатыттан өрө хонос гына түстэ! Кини иннигэр ийэтэ Маайа Нютаны сиэппит, кинилэр иннилэригэр-кэннилэригэр балтылара кэчигирэспиттэр. Зоя Нютаны өйдөөн көрөөт, тылыттан матта. Бу ынырыгын! Кини иннигэр хара да буолбатах күрүҥ дьүһүннээх баттахтаах кыыс күп-күөҕүнэн чоҕулуччу көрөн турар! Сирэйэ муус маҥан. Оо, сүөргүтүөн! Бу кини тугу-тугу оҥорбутуй? Оннооҕор оһох кэннинээҕи абааһы маннык буолбатаҕа буолуо… Зоя аны күн аайы кыыһын баттаҕын сууйартан ордубата. Хата, таҥас кырааската буолан абыраата.

Аны биир сарсыарда иһит сууйа сылдьан ыскаап үөһээҥҥи долбууругар араҕас эми көрдө. Бу эми Зоя аҕата «титириир эмэ» диэн үөһэ уурарын көрбүтэ. Зоя өр толкуйдуу барбата. Эмиэ Нютабыт баттаҕа алыс сырдык дии санаата да, эми кып-кыра ууга суурайбытынан барда. Ити кэнниттэн оҕолор тула өттүттэн көмөлөөн Нюта баттаҕын кырааскалаан кэбистилэр. Ол кэнниттэн, дьэ, эмиэ ээр-сэмээр кэтэһии буолла. Дьонноро үлэлэриттэн кэлиэхтэрэ ыраах. Онон кинилэр бу сырыыга бэйэлэрэ эрэ эрдэ көрөн сыана быһыахтара. Сатамматаҕына туох буолуой, сууйуллуо. Арай хараҕар эрэ киллэримиэххэ наада диэн санаалаах Зоя кыыһын баттаҕын сүөрдэ уонна… Аны үөрүүтүттэн тылыттан матта. Кыыһын баттаҕа ромашка сибэкки чопчутун курдук саһархай дьүһүннэммит. Кыыстарын бары эргитэ сылдьан көрдүлэр. Дьэ уонна оонньуу ыстаннылар! Эчи үчүгэйин! Нюта баттаҕа саһархай өҥтөн сыыйа сырдаан тахсара үүт-үкчү ромашка сибэкки!

Киэһэ бааһына кытыытынан Маайа кыыһыныын дьиэ- лээн истилэр. Эмискэ кэннигэр Зоя соһуйбут, үөрбүт саҥата чугдаарар:

– Ийээ, көр, ийээ, көр! – Маайа кыыһа ыйбыт сирин диэки көрбүтэ, бааһына ортотунан, бурдук быыһынан оҕолоро бу бытарыһан иһэллэр.

– Ийээ, ийээ, Нюта ромашка сибэкки курдук дии! – диэн Зоя үөрэн-көтөн мичилийбит хараҕын көрөн, Маайа кыыһыгар тугу да хардарбата. Арай, кырдьык, бурдук быыһыгар көрдөххө, ромашка сибэкки сүүрэкэлиир курдук. Кылгас сырдык былаачыйалаах кыысчаан элэстэнэн кэлэн Маайаны кууһа түстэ. Сырдык саһархай төбөчөөн өрө көрбүтэ, Нюта, дэлби мэниктээн, тэбэнэттээхтик көрбүт харахтара бу көстүүнү өссө тупсаран биэрдилэр. Маайа, кыыһын өрө көтөҕөн ылан, таптаан манньыйа-манньыйа сыллаабытынан барда.

Оҕолор бу курдук бэйэлэрэ бэйэлэригэр букунаһан улаатар кэмнэригэр кинилэр дьиэлэрин үөрүүтүн томточчу үрдэтэр, дьоллорун толорор, аймах-хаан утаҕын ситимин салгыыр уол оҕо күн сирин көрбүтэ. Ол күн Охонооһой, Уйулҕаана удаҕан аатын ааттаан туран, аал уотун амтаннаах алаадьынан, арыылаах саламаатынан айах тутан күндүлээбитэ. Чабычах Маайа уонна дьиэ иһинээҕи дьон, кыралыын-улаханныын, ымыы оҥостубут ыра санаалара туолан, күннэрэ-ыйдара Кыра Охонооһойтон тахсар буолбута. Чабычах Маайа хайа күн талыыта киириэҕиттэн, сааһын тухары бостуук үлэтигэр мииммит атын олохтоох сэбиэт дьиэтин иннигэр баайыаҕыттан, ол үлэҕэ аны төннүбэтэҕэ.

2018 с.

ИЙЭ АЛГЫҺА

Аччыктааһын… Хоргуйуу…

Бу маннык ыар суолу оҕолорбут эрэ билбэтэллэр ханнык диэн, биһиги дьоммут олохторун устата санаа оҥостон кэллэхтэрэ. Оттон ол ааспыт сэрии хас биирдии ыалга хаалларбыт суола тыл тамаҕа, кыракый ахтыы сыыһа да буолан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ син тиийэн кэлээхтээтэҕэ.

Бөлүүн бу маҥхайбыт баттахтаах Бииктэр кырдьаҕас бэҕэһээҥҥи кылаас чааһыгар, оҕолору харыстаан, оҕо сааһыттан ситэ кэпсээбэтэх түгэннэрэ киинэ лиэнтэтин курдук хараҕар субу баардыы субуллан, саҥа тыыннанан көһүннүлэр…

Холкуос бэрэссэдээтэлэ Торуун бэрт ыраахтан барыны бары саба тутуохтуу:

– Таҥара дьиэтин таһыгар барыҥ! Байыаннай үөрэххэ мустуҥ! – диэн ордоотуур саҥатын иһиттэр эрэ, суорҕан анныгар саһара.

Биичэ, тугу да куоттарбатарбын диирдии, өрүтэ табыгырыыр ат туйаҕын тыаһын олус да куттана, тэһииркии истэрэ.

Биир киэһэ Маайа киирбитэ уонна Сөдүөрэҕэ кыра миискэни ууммута.

Түргэнник сылыбыратар куолас олус кыратык:

– Мэ, ким да көрбөтө, тарбыйах хааһытыттан нэһиилэ ордордум. Кыыһыҥ иэдэйээри гыммыт, – диэн сибигинэйбитэ.

Онтон сылбырхай ууну иһэ олорон кэпсээбитэ:

– Өстөөх көтөр кынаттаахтара туохтан да иҥнибэт үһүлэр. Ол дьарапалааннар өрө уһуутаан кэлэр күннээх буоллахтарына, хотоммут үрдүгэр оппутун кэбиһэр үһүбүт. Түннүкпүтүгэр чүмэчи да уота көстүө суохтаах үһү.

– Тыый, ол оппутун хайдах таһаарар үһүбүт? – диэн Сөдүөрэ ыйыппыта.

– Билбэтим, оннук ирдииллэр.

– Тура-тура ирдээһин. Торуун бэйэтэ тугу аһаан итинник айылаах сэниэлээх эбитэ буолла? Сорох ити биир сыарҕа маспытын эрэйинэн эрбээн бу оһоҕу оттобут. Сарсын тугу аһыырбыт биллибэт.

– Тугу эмит быһаарар инилэр.

– Сотору, мин бу оронтон кыайан турбат буоллахпына, оҕолорбун ханна тиэрдэрэ биллибэт. Торуун саҥата кулгаахпар куһаҕан биттии иҥэн хаалбыт. Киэһэ бурдукка ыттыбыт аһыҥаны быанан түһэртэрэн, куулга хаалатан, аччык оҕолору эрэйдиирин эппитим иһин миигин олус да абааһы көрөр. Туохха туһалаах салайааччыный?