Кхолламан цхьа де бесплатное чтение
Абузар Айдамиров
Кхолламан цхьа де
1933-1941-чу шерашкахь ГУЛАГ-н лагершкахь бархІ шо даьккхинчул тIаьхьа, шозлагIа а халкъаца Даймахках ваьккхина, казахийн шийлачу аренашкахь халонаш а, баланаш а лайначу, цкъа а доьналлех, оьздангаллех, собарх ца вухуш ваьхначу, 1949-чу шеран 14-чу апрелехь Ош областерчу Жанги-Жол районерчу Успеновка йуьртахь кхелхинчу, цигахь дIавоьллинчу сайн дена Iабдулхьаькимна.
Шен раж эцна доьдура эзар исс бІе шовзткъе пхоьалгIачу шеран февраль беттан цІемза де. КIилбаседехьара хаддаза схьахьоькхучу шийлачу мохо лоькхура дерзина дитташ.
КIеггина йекхна хуьлу стигал оцу дийнахь, дошан баса йирзина, кхоьлина, догІанан мархийн Іаьржа сомалкхаш охкийна, мохь аьлла йелха йохкуш санна, кхохкийна кхозура. Цхьа дагна хийра, оьгIазе хеталора тІера ло даша доьлла Тянь-Шанан лаьмнийн Чаткхалан дерзина даккъаш.
Йуткъа шок йетташ, лай тIера схьахьоькху шийла мох, хьакхабелла меже шелонца морцуш, кIад ца луш, массо маьIIехула кхерстара. Адамийн дегнашна тІе цхьа беза сингаттам туьйсуш, маьхьарий хьоькхура, йочанийн кхаъ кхайкхош, дерзинчу дитташна тIехула хьийзачу къийгаша.
Дерриге а Iаламехь хила ма-деззара хуьлуш, цхьаннен а цхьа а тайпа хийцам бан ницкь боцуш, шена ма-ттов чекхдолуш доллура и шийла Iа. ТІейогIучу бІаьстенан меттиг мукъа а боккхуш, и Iа кхин цкъа а йуха ца дан дІадерза дукха хан ца йисинера.
Оцу доьхначу дийнахь ламанан тІулган басахула, лаьхьа санна, сетташ хьалаболучу гІашлойн новкъа дечиган маххьаш а гехь меллаша охьайогIура ши зуда.
Шиннах цхьаъ – тІейуьйхина эттIа тIелхигйаьлла, берриге а бамбеш а охкабелла тиша тужурка а, бамбин одеялах тегна йеха коч а, коьрта тиллина лелийна тишделла кІинж йолу доккха кортали а, когахь истангах тегначу пезагашна тIехула йуьйхинчу калошца шовзткъе итт шарал тIехйаьлла зуда тІехьаьжча шен хенал а йоккха хетара.
Цхьана хенахь хазачу куьцахь хилла цуьнан лекхо дегІ а, горга йуьхь а, хІинца а тIера хазаллин лар йанза, безамехь гора. Къежделлачу гиччоша а, хебаршка ихначу беснеша а, кІоргга хьех чуэгначу кхоьлинчу бІаьргаша а тоьшалла дора иза гиначу бохамаша хеназа къанйина хилар. Амма и самукъанах цхьа а суй шайна чохь боцу бІаьргаш, къинхетамах буьзна, массарех а дог лозуш, гІийла хьоьжура.
Важа, цуьнан накъост, ткъех шо алссам хенара йуккъерчу дегIахь, Іаьржа йеха месаш, горга йуьхь-марш йолуш хазачу куьцехь къона зуда йара.
ГІо лоьхуш санна, кхерстара Іаьржачу цIоцкъамашна бухара схьахьоьжу, оцу дийнан стигланах тарбелла, кхоьлина, белха кечбелла, бІаьрхих буьзна цуьнан Іаьржа ши бІаьрг. Царна чохь къеггина гора цхьаьнгге а балхоза, балхо меттиг йоцуш, кийрахь ІаьIна бала, къоначу, декъазчу дагна маслаIат дехар.
Macex де дара и шиъ ламанан цхьана чIаже дечиге оьху. Денна цхьаьнакхетара и шиъ цигахь, амма йуьртахь цхьацца маьIIехь йехачу цаьршинна вовшийн кІезиг йевзара. Нийсса цхьа шо хьалха вовшашна генахь, Кавказан лаьмнашкахь, шаьш йинчу йарташкахь маьрша йехаш хилла и шиъ, кхолламо дай баьхначу, уьш дIабоьхкинчу лаьттах къастийна, йалийна, кхузахь цхьаьнатоьхнера.
Нийсса цхьа шо хьалха цаьршинна ца хаьара, шаьшшиъ, баьлларг бехк боцуш, йинарг кхиэл йоцуш, февраль беттан цхьана кхаарин дийнахь хIусамашкара ара а йаьккхина, кхуза гена махка кхуссур йуйла, шаьшшиъ а, шайн доьзалш а мацалла ца балийта, хIара къиза къахьоьгуш, сагIадоьхургаш санна, йаьлла лелар йуйла a.
Серсачу дарзо тІадийначу гІашлойн новкъахь, ког шершина, галйаьлла, охьакхетарна кхоьруш, меллаша ког буьллуш, ларлуш охьа чу а йоьссина, ворданан новкъа йелира и шиъ.
Йоккха стаг кІадйелла гIелйеллера, амма иза шен ницкъ ма-кхоччу хьалха дІагІертара.
– Хьо кIадйеллий-те, Хелипат? Жимма садаIа, охьахаий вайша? – хаьттира, йуха а хьаьжна, хьалха йоьдучу къоначо.
– XIaн-xIa, Зану, дІайало хьо, – йоккхастаг, саца а сецна, халла хьала а сеттина, хьалхахьа хьаьжира. – ДІогахь, некъа йистехь, гучу IандагIна кІел соцур вайша.
Зану хьалха дIахьаьжира. IандагIан дитт гена дацара. Пхи бІе гІулч йелахь, кхин гена йацара царна йуккъехь, амма мацалло ницкь эшийначу цаьршиннан догІмашна гена хийтира цига кхаччалц бан беза некъ.
Ши зуда, кхин йист ца хуьлуш, берриге шаьшшиннан ницкъ тІе а гулбина, махьа кІел букар а йахана, меллаша хьалхахьа йолайелира. Шаьш йолайелла йоьддушехь Хелипатан ойла йора Занус. Зануна хаьара дукха хан йоццуш Хелипатан цІийндай, вуьрхIитта-берхІитта шарачу йахана гIеметта хIоьттина хаза йоIIий деллийла а, ткъа иза ша жимачу кхаа бераца Іазап хьоьгуш йуйла а.
Шаьшшинна вовшийн йевзича, Зануна чІогIа йезайеллера и къинхетаме, догдика йоккха стаг. Iийшинчу баланашка ца талхалуш дисинчу цуьнан эсалчу хьажаро а, кІеда-мерзачу къамело а, йиначу нанас санна, тІеийзайора иза.
Сих-сиха шаьшшиъ ІандагIна гергакхача йоллий а хьожуш, коьртехь уьйриг хилла хьийзаш йеза ойланаш а йолуш йоьдучу цаьршинна генна хьалхахьа, некъана иттех гІулч йуьстаха, Іуьллуш цхьа Іаьржа хІума а, цунна гуонах хьийзаш жІаьлеш а гира. Шаьш герга мел гІоьрти а, иза адаман дегІах тарлора цаьршинна, ткъа гуттар а гергакхаьчча, и шиъ тийшира хьалхахьа Іуьллуш гург баккъала а адам хиларх. ЙогІучу кхушиннах бІаьрг кхетча, ши жІаьла меллаша доладелла коьллашлахь къайладелира.
Воьжна Іуьллург беркъа вухавелла воккха стаг вара. Ма-боггІу лергашна тІеозийна тиллина, цкъа цхьана хенахь безачу мехехь хилла, шен холхазах боьхна, хІуманна меха боцу боьмаша холхазан куй бара цуьнан коьртахь. Дерзинчу дегІа тІе йуьйхина эттІа, коржамаш а тийсина аьхна тужурка а, эттІа меттигаш тешций, бехчалгашций леррина тІеттІаийзийна аьхна тиша хеча а, берзинчу когашна тІетуьйдина неІаран мачаш а йара.
Голаш мара а оьзна, горгвелла Іуьллура воккха стаг. Цуьнга дІа а хьоьжуш, ца соцуш тІехйелира хьалха йоьду Зану.
– Собардехьа, Зану, тхан эвлара Аюб ву-кх иза. Лаа Іуьллий-те хІара кхузахь воьжна? – сецира тІаьхьайогІу Хелипат. ТІаккха, воккхачу стагехьа дІа а йирзина, цуьнга кхайкхира иза.
Шозза-кхузза мохь тоьхча а, воккха стаг вист ца хилча, йа меттах а ца хьайча, тІейаханчу Хелипата цІе а йоккхуш меттахъхьавира иза.
– Миска Аюб- йаІ, – гІийла мохь белира леррина цуьнан йуьхьа тІе хьаьжначу Хелипатан. – ХІара-м велла Іуьллуш хилла…
Шена хезначу дешнаша хІумма а цец ца йаьккхира Зану, амма тІе а йахана, воккхачу стаге хьаьжначу цуьнан дагахь цкъа а дицлун доцу сурт дисира. Цунна хьалха Іуьллура кІайн йеха маж а йаьлла можа йуьхь. Аьрзунан зІок санна, хьаьвзина дукъ тІедаьллачу мера чуьра а, багара а охьаІийдадедла соьла мераІуьргаш чохь а, мекхашна а, можана а тІехь деттера. Набарна охьавижча санна, хьаббина лаьттара бІаьргаш. КІеззиг гІаттайеллачу багахь гора цхьа а талхаза шагатІулгаш санна, кІайн цергаш. Тужуркин эттІачу херошкахула гора шелоно сендина оза дегІ. Йуххехь Іуьллура мелла бертиг йихкина цхьа-ши кана хьаьжкІех буьзна жима пІаьлдиг.
– Йалохьа, Хелипат, дІагІо вайша. Со цуьнга хьежалац-кх, дог оьккхуш лаьтта-кх сан, – аьлла, шен хих буьзна бІаьргаш дехарца Хелипате хьовсийра Занус.
– Вайша дІа ма-йаьлли, схьадогІур ду-кх и жІаьлеш. Цхьа а стаг вац-те новкъа вогІу гуш?
Зану некъа дІасахьаьжира.
– Вац, Хелипат…
– Вайша хІун де-те, Зану?
– Новкъа дІасалелаш адамаш долуш тІе жІаьлеш гІертар дац хир ду цунна. Кхузахь лаьттачул, чехкка цІа а гІой, нахе хаийта вайша?
– Хаийта-м хала ма дацара, Зану. Хаийтича, хІара дІа а вигна, хІокхунна каш даьккхина, хІара лаьттах волла ницкъ кхочур болуш боьрша стаг тхан эвларчу нахана йуккъехь-м вац. Цхьаберш цомгаш эгна Іохку, важаберш шайн догІмаш халла ирахь лелош бу. Хаац-кха, хІун дер.
– И цхьа пхи-йалх стаг ву оцу гІуллакхна йукь йихкина лелаш. Цаьрга хоуьйтур вайша.
Цхьана минотехь ойла йиначул тІаьхьа, Аюбна йуххера дІайелира Хелипат. Кийра даш доьттича санна, дегнаш дазделла, гІелйелла эвла йолайелира ши зуда. Цаьршинна хьалха хІуьттура, и воккха стаг санна, декъазчу Іожаллица беллачу шайн безачийн, гергарчийн суьрташ, шаьш хІинццалц схьа Іийшина баланаш, инзаре ирча тахане, кхин а ирча, буьрса тІейогІу кхане…
– Велла, кху дуьненара дІаваьллачун-м ирс дара, – элира Хелипата, шаьшшиъ цунна дикка генайаьллачул тІаьхьа. – Дийна дисинчу вай хІун дика хьоьгур ду?! Амма тамашийна бу-кх дуьненан белхаш. Масане хир дац моьттург хуьлу, ла ца дийгІинарг тІедогІу стагана. Хьажал хьо Аюбах хилларг. Цхьа шо хьалха боккха доьзал, шортта даьхний, йоккха ков-керт йолуш, нахана Іаламат дукхавезаш, хьанала вехаш стаг вара иза. Цхьа шо далале, доьзалх, бахамах ваьлла, гІаж санна, цхьалха висира. Ткъа мел онда, дегІехь ницкъ болуш, уьнах цІена стаг вара иза! Дезткъа шо гергга хан йара цуьнан, ткъа тхан йуьртахь балха тІехь цуьнца ларош стаг вацара, Колхозехь собрани хуьлуш, ударник ву бохуш, даим стоьла улло хьаькамашна йуккъе охьахаавора иза. Цул сов, хІара Іедал доккхучу хенахь Микли-паччахьна дуьхьал тІом беш масех чов а хиллера цунна. ХІинца а сайна гуш санна хета суна, вopxI-бархІ шо хьалха депутаташ хоржучу дийнахь йуьртахь дуьххьара йаьшки чу тосу кхаж цуьнга тасийтар. ХІинца шен коьртахь болчу куйнаца, исхаран чоица, цунна чухула йуьйхина атлазан гІовтал, йукъах йихкина детица кхелина шаьлта. Оццул нисвелла, хазачу цуьнан Іожалла кхерстачу жІаьлин санна хили. ТІехь деша-м хьовха, аттала къилбехьа верзо стаг ца хилла уллохь. OxIxIaй, Дела, хьан болх бу-кх! Хаац-кх, вайн Іожалла муха хир а, вайна латта мичахь доьгІна а…
– Пекъар, стенга воьдуш хилла-те иза?
– Стенга воьдуш хилла хир вара иза? Цхьа иэшам бац ткъа вай дерриге а арадаьхнарг! Кхалла хІума лаха вахана хилла хир ву-кх! Веза Дела, хьуна дика хаьа хир ду-кх. КІадйелла, настаршна чохь са ца дисина сан-м. Каррехь йегайо-кх. Жимма йал йей вайша?
Зану реза хиларе а ца хьоьжуш, гира махьаца цхьаьна тІуьначу лаьтта охьахиира Хелипат.
– Тамашийна стаг йу-кх хьо, Хелипат. Хьан амалех цецйолу-кх, со, –элира Занус ша, охьа а хиъна, паргІатйаьлча.
– ХІунда бах ахь?
– Даима нахах доглозуш, царна маслаІат дан гІерташ хуьлу хьо, ткъа хьайгарчу баланех лаьцна цхьа дош а ца олу. Са чІогІа стаг йу хьо. Велла Іуьллу и воккхастаг гича, со йелхаза ца Іейели, ткъа хьан бІаьргех хин тІадам а ца белира…
Хелипат цхьа гІайгІане йелайелира.
– ЭхІей, диканиг, дера, дукха ма йилхина. Ма дукха йилхина-кх. Дукха йелхарна, бІаьргаш чохь хи ца дисина. Дог доьлху, ткъа бІаьргех хи ца долу. Ас хьаьнга балхор бара сайгара бала? Хьанна оьшу сан балхамаш, цІийзар? Мила ву цхьа бала кийрахь боцуш, Дала делла Іеш? Цхьа а вац, Зану. Къанйелла со хІинца, мел йаьхча а, дукха йехар йац. Хала делахь а, Іожалло дІайиггалц садеттар ду ac…
– Иза а ду-кх бакъ. Делахь а, лаьа-кх шегара бала балхо, дог хьао, тІаккха шена синтем хир болуш санна. Велла Іуьллу воккхастаг гича, хилларш а, гинарш а дерриге карладевлла, ойла йеш йогІий со-м. Сан а дара да-наний, шиъ ваший. Вай цІера арадахале цхьа ах шо хьалха маре йахана со… ХІусамдеца кхуза йалийра. ТІамехь йаьккхина цхьа ност йоцуш вара иза. Ас иэша хІума-м ца дитира цунна… Кху аьхка кхелхина иза…
Логе гІертачу йелхаран къурдаша садукъдинчу Занус шен къамел сацийра.
– Хаьа суна, Зану. Вевзара суна иза. Аьтту ност йоцуш, озо йеха йуьхь-марш йолуш, Іаьржачу аматехь, хьийзина Іаьржа корта а болуш безамехь жима стаг. Некха тІехь ордалш а хуьлура цуьнан.
– ТІамехь хьуьнар гайтарна йеллера цунна уьш. Цхьаъ ордал йара, шиъ мидал йара. Жима пІаьлдаг бина, кучана чухула коча а тесна, йиллина дІа сайн дегІаца лелош йу сан уьш. Ткъа сайн нахах хилларг хаац суна вай арадаьхначу дийнахь дуьйна.
БІаьргаш буьззина чухІиттина бІаьрхиш, тІех а даьхкина, татолашца беснешна тІехула охьахьаьлхира Занун. Шен коьрта тиллинчу тишачу йовлакхца хиш дІа а хьоькхуш, кийрахь йоьлхура иза.
– Дера, хаац суна-м, Зану, хІун дийр ду. Цхьа Делан болх бу-кх хІара. Дала динчунна реза а хилла Іийча, хьегнарг цхьа йал йоцуш довр дац хир ду вайн. Дависарг, Іовдалш хили вай-м. Maxкaxдахар гІалат ду, нийса дац, цунах кхеттачу Іедало йуха цІадерзор ду бохуш, колхозо ваьшна деллачу лаьтта тІе стохка бІаьста йалташ ца дийра. Цундела кху бухахь долчу къоманачул хьалха мацалла хІоьттина вайга. Вай, схьа ма-кхеччи, дерриге балха а девллехь, вайна къастийначу латтанаш тІе йалташ а дийнехь, кху хьолехь ца хила а мегара…
– Ма дийцахьа, Хелипат, – элира Занус, доккха са а даьккхина. – Дукха бехк а бацара нехан. Тахана-кхана цІа доьрзу бохуш, кху махках дог ца леташ Іийра-кх. ХІинца а ву массо шаьш Даймахка йухадерза кхана новкъа девр ду моьттуш. Со а, хьо а теша цунах. Вайна иза дагара баьлла минот йац, аттала гІенах а. Ткъа масазза кечйелла со новкъа йала, сайн миска къелгаш1 дІа а хьарчийна? Мацца а цкъа со новкъа йалахь, баа хир бу бохуш, дІабиллина латтош ши кийла мекхан цу бу сан… Латта-м ца дийра. Цкъа-делахь, вай дІагІур ду моьттура, шолгІа-делахь, кхузара латта вайн махкараниг санна лелош дац. Кхузара латта лело говзалла ма йеза.
Новкъарчу тІулгах ког тасабелла, галйаьлла Хелипат, дІакхоссайелла, бердан басех куьг гІортийна, охьа ца кхеташ йисира.
– Доцца аьлча, гІуллакх галдаьлла-кх вайн, – элира цо, куьйгах летта хатташ дІа а бохуш, – дІадаханчу шарахь адамаш даларна бехке-м мацалла а йацара. ХІетахь вайн карахь цІера деана мелла а йалта дара. И чекхдаьлча, карара сал-пал а йухкуш, хІума эца аьтто а хилира. Махкаллаш деш белира дукха нах. Кху Іай гІелдин вай мацалло. Баккъалла а аьлча, дукха нахехь ницкъ а бацара шайна къастийна латта лело, балха баха а.
Хелипата аьллачо Зануна дагадаийтира бІаьста, гуттар шайн гІаддайча, ша куз бохка йахар. Иза бара шиъ-ах метр шуьйра, кхоъ-ах метр беха, хаза кечбина гІажарийн куз. Зану Маиле йеача, ден-цІа а йахана йуха йогІуш нанас совгІатна белла. Зануна хезнера, и куз мацах цкъа шен денанас, гомаш а йоьхкина, эцнера бохуш. Шаьшшиннан долара дерриге хІума доьхкинчул тІаьхьа а ца бухкуш, Занун ден а, ненан а безамна Іалашбеш латтабора цаьршимма иза. Амма кху Іай цІеххьана цомгаш хилла, вехха меттахь висинчу Маилна кхачанна кхин дан хІума а ца хилла, иза бохка арайелира Зану. Цхьана кертара вукху керта хІуьттуш, йуьртах чекхйелира иза. Безачу кузах цуьнга кховдориг йа ах кийла даьтта, йа жимо ши хьокхам хуьлура. Хьанна хаьара, луларчу йарташкахь, къаьсттина царна бархІ километр генарчу узбекийн йуьртахь хІуттучу базарахь кузах ах мах бала а мегара. Амма Занун а, йа цхьана а нохчочун а бакъо йацара комендатурин бертаза цига ваха. Ткъа Маилан (цунна дукхавезачу, цуьнан гІийлачу Маилан) кийра рицкъа дахаза масех де дара. Куз луччух дІабохка дийзира. Иза суьйранна цІа йеара, ах кийла даьттий, ши кийла нехчий, цхьа кийла хьаьжкІийн ахьаррий дохьуш…
– Хелипат! – чІоггІа йистхилира Зану, иза уллохь йоцуш, ткъа цхьана генахь, мохь тоьхча ца хеззехь йолуш санна.
– ХІун боху ахь, Зану? – цецйаьлла хьалатаьІира Хелипат.
– ХІун бехк баьлла доьхкина вай кху къизачу Іазапе? Ма хала ду хІара лан! Цхьа бехк баьлла, таІзар токхуш делхьара а хІумма дацара. Бехк-гуьнахь доцуш цІийнах, махках баьхна бІарзбина лело зударий, бераш… ХІара-м адамана дуьйцу а цахезнарг дай, Хелипат… Стенна бехке ву и велла Іуьллу воккха стаг, вайша, кхин а эзарнаш? Вай хьанна хІун дина, Хелипат?…
Зану, саца а сецна, жоп доьхуш, Хелипате хьаьжира. Хелипатна гира оьгІазаллех буьзна богу Занун Іаьржа бІаьргаш, йолчу тІе а макхйелла йуьхь, хорша йеача санна, йего чІениг, вовшехйеттало цергаш.
– Хаац, Зану. Суна хаац… Кха тІе а йахана, нийсса цIа йан а халла хууш къанйеллачу суна ца хаьа хьуна жоп дала. Хьуна дешар хаьа, Іедалан балхана йуккъе а гІиртина. Сол хьекъал долуш хир йу хьо.
Маржа дуьне йаІ-кх! ДІа мел боккхучу кого, олучу дашо карлабоху-кх генара Даймохк, ирсе кьоналла!
«Хьуна дешар хаьа, хьо Іедалан балхана йукъа а гІиртина…»
Карладийлира йуьртарчу школехь доьшуш Іийна шераш, Маилца цхьаьна ворхІ класс чекхйаккхар. Ша йуьртан библиотекехь болх бина ши шо. Дуьххьара йуьртахь вовшахтоьхна исбаьхьаллин цхьаьнакхетаралла, Соьлжа-ГІалахь нохчийн театран сцени тІехь шаьш концерт хІоттор; «Ленинан некъ» газетнн йоьалгІачу агІон тІехь зорбатоьхна ша а, Маил а цхьаьна хелхадолуш даьккхина сурт; шайн коллективан кхиамех лаьцна радио чухула дуьйцуш, доккхадеш дог детталуш, ша ладегІар. ХІетахь… xIeтахь – и шиъ къона дара… Занун йалхитта шо, Маилан – ткъайасна шо. ХІетахь тІом бацара, адам маьрша дехара, хІораннан а бешахь йара ирсе бІаьсте. Хьанна хаьара, хьанна моьттура…
«Гур буй-те йуха Даймохк? Гур дуй-те кхин нохчийн маттахь газета, книга?… хезар дуй-те радио чухула ненан маттахь къамел? – хоьттура цо ша-шега, бІаьргех оьху дуьра хиш дІа а хьоькхуш. Ткъа Маил тешна ма вара тхуна тІехь хІоттийна хІара хьал Сталинна ца хууш, иза Іехийна, хІоттийна хиларх, дерриге ма-дарра шена и хиъча, цо тхо тхешан махка дерзориг хиларх… Ткъа Маила цкъа а ца олура харцдерг…».
Зану тешара мацца а цкъа шаьш дай баьхначу лаьтта тІе доьрзург хиларх. ХІораммо а санна, цо а шаьш новкъа девр долу денош дохкура. Новкъа йогІуш цхьаьний пхи-йалх машина гича, станцешкахь йаьсса лаьтташ цІерпоштан вагонаш йара аьлла хезча, хІор а дог теший хуьлура уьш шаьш дІадига кечйина хиларх.
«ХІаъ, тхо-м, дийна диснарш-м, мацца а цкъа цІа доьрзур ма дара, – ойла йора Занус, – Даймахке са а туьйсуш, цуьнга а кхойкхуш, кхузахь лаьттах баханчийн къа ду-кх. Маил, сан хьоме Маил, хьо суна хир вац-кх…»
Оццу цхьана ойланаша дІалаьцна ши зуда кхин вовшашка йист ца хилира йуьрта йоллалц.
ІІ
Кхоьлина деана де къаьсттина а сингаттаме хуьлура Николай Кузьмична. Йочанца цхьаьна лаза йолура цуьнан хадийна ност. Лазарша карладохура тІеман хьалхара буьрса денош.
Немцойн фашисташа, тІе Іожаллин дарц детташ, хІаллакдора машаре адамаш, сийначу цІарах йогура йарташ, гІаланаш, адамо эзарнаш шерашкахь кхоьллинарг…
Хьомечу Украинин латта мостагІчунна а дуьтуш, дегнаш къуьйлуш, малхбалехьа йухадийлар. Цаьрца цхьаьна, шаьш иттаннаш шерашкахь гулбина бахам а буьтуш, малхбалехьа уьдура фашистийн олаллин а кІел совца ца луу зударий, бераш, къенаниш.
Эххар а – Волга-хин бердаш. Кхин дІа йухадовла бакъо йац! Кхузахь Толаман Де тІекхачале, минометан снарядо аьтту ност оту…
Эзар исс бІе шовзткъе шолгІачу шеран берхІитталгІачу ноябрехь цІен бос а богуш, элдарчу дегІахь, каде, самукъане хилла гвардин капитан Бороденко шолгІачу дийнахь дуьйна тІеман гІуллакхна пайденна хуьлучуьра дІавелира гуттаренна а.
…Йеха санитарни цІерпошт. Йуккъера Ази. Ташкент, кхузахь госпиталехь – кхо бутт…
Госпиталера протезций, Іасанашций араваьлла иза хІетахь дуьйна ву кху гІиргІазойн лаьмнашкахь. Столыпинан заманахь кхуза кхелхинчу украинцаша йиллинчу йуьртахь болх беш вара. Йуьхьанца – историн а, географин а хьехархо, тІаккха – ишколан директор.
Хьанна моьттура, хІара дахар иштта хаьрцар ду. Ткъа цуьнан сатийсарш, дахаран Іалашонаш?
Карлайелира ша Киевски университетан исторически факультетехь доьшуш хилла хан. ХІетахь цо шен дахарна хьалха йаккхий Іалашонаш хІиттайора. Уггар хьалха – Іаьржа йеха месаш, жугІара бІаьргаш долу аьрха Света Пантелейчук йало. ТІаккха, дика дешарца университет чекхйаьккхина, цхьаьний аспирантуре даха, шиннех а Іилманчаш хила.
Іалашо кхочушхуьлуш дІайоьдура, Светлана а йалийра. Шиммоа тІехдика чекхйаьккхира университет, ший а аспирантуре дахара.Николай Россин XIX бІешеран исторех дисертаци йазйеш вара, ткъа Светлана – арахьарчу мехкийн керлачу исторех. Амма эскарехь гІуллакхдан кхайкхаро, Николайн Іалашо цкъачунна йукъахйаьккхира. Делахь а, иза цуьрриг а шеквацара. Диъ шо дукха хан ма йац. Иза-х къона вара, цуьнан шортта хан йара аспирантура чекхйаккха а, шен Іалашо кхочушйан а. Цо тоамбора зудчун кхиамех. Николайс эскарехь гІуллакх дешшехь, Светланех историн Іилманан кандидат хилира. Иза цхьана Іилманан-талламан институтехь балхахь йара. Кхуьуш жима кІант а вара цаьршиннан. Николайн къеначу нанна шел ирсе стаг дуьненахь а вац моьттура.
ЦІеххьана – тІом. Цо дохийра Николайн доьзалан ирс. ТІом болабеллачу хьалхарчу деношкахь фашистийн бомбанаша дийра Николайн нана а, зуда а, кІант а…
Іилманча а цунах ца хили. Доьзал а бац. Аттала цуьнан ирс ца хили, и хьердаьлла фашистски экха, лаьллина, малхбузехьа а дигна, ша схьадаьллачу тунгари чу а доьллина, цигахь цуьнан корта отуш дакъалаца а. Ткъа цуьнан бІаьхаллин накъостий цига кхочуш лаьтта. Советски латта тоххара цІандина фашистех. ХІинца тІом Германин махка тІехь бу. Стохка дуьйна шаьш бинчу меттигашка йуха дІаоьху тІом болчу хенахь малхбалехьа кхелхина бахархой а. Цигахь йухаметтахІиттош йу йарташ, гІаланаш. Ткъа гвардин капитан хилла, амма хІинца заьІап хьехархо Бороденко кxy лаьмнашка а хиъна Іа.
ХІун дийр ду цо? Дийна йисина йиша а фашисташа Германе дІайигна. Хууш дац, иза дийна йу йац а. Цига йухавирзича а, дерриге а карладийр ду. Йуха а бастабаларна кхоьру хено берзийна деган чевнан муо. Изза кхоллам бу цуьнан зудчун а. Кху эвлахь, кху школехь девзина цаьршинна, кхузахь бозабелира цаьршиннан кхоллам.
Цуьнан майра а вийна Смоленскна уллохь хиллачу тIамехь, Курскехь йийна жима йоІ а. Цунна а ца лаьа Курске йухайерза.
Хало шераш ду хІорш. Цхьа къена нах боцурш, берриге а божарий фронтехь бу. Йуьртбахаман гІуллакх дерриге а зударийн кочахь дисина. Партийни а, советски а, колхозан а куьйгалла xІокху кхааннан карахь ду. Иза ша парторганизацин секретарь ву. Анастасия Федоровна – йуьртсоветан председатель, тІеман заьІапхо Сапар – колхозан председатель. Цара шайн ницкъ ца кхоош къахьоьгу фронтана. Дерриге а толамна, дерриге а оккупацех паргІатйаьхначу малхбузен областашна дІахьийзадо цара. Хала-м ду, амма йуьртара цхьа а вахархо вац чІеІаш. Царна хаьа, мостагІ вохийна, дІаваьккхича бен, Даймахкахь машаре дахар хІуттур доцийла. ХІинца цкъа-м хІор а доьзалехь бала бу. Дукха хан йу ловзарш, эшарш, самукъане иллеш ца хеза.
Йоьхначу тІе а таро йохийна нийсса шо хьалха кхуза балийначу нохчаша. ДІадаханчу шарахь, хІорш кхоъ мел гІертарх, цара латта дIа а ца дийра, массара а колхозан балха тІехь дакъа а ца лецира. Шаьш тахана-кхана Кавказе йухадоьрзур ду моьттуш, Іехабелла къинхьегамна йуьстахбевлла Іийра. Ткъа хІинца цаьрга мацалла хІоьттина. Махкаллин цамгарша ницкъ эшийна церан. Баларш хуьлу денна. Ткъа йуьртарчу Іедалан, колхозан а ницкъ бац царна гІо дан.
Складашкахь йолчух кІез-кІезиг дІало царна, амма цунах кхачо хилац. Шайга терра халачу хьоле хІиттийна цара бухара бахархой а. ТІом боцчу хенахь-м хІуттур дацара цаьрга и хьал, ткьа хІинца хала ду-кх.
Иза оцу гIайгІанечу ойланех йукъахваккха санна, цкъа-шозза меттах а хьайна, велхаозийра гаьнгали чохь вижина Іуьллу церан жима Вова. Николай Кузьмича, доккха са а даьккхина, шен кара къолам а эцна, хьалхауьйзира бицбелла Іохку Мария Петровнин дешархойн йозанан белхаш.
КІант а техкош, белхаш талла вуйлира иза. Амма хІинца цуьнан коьрте керла ойланаш хьийзара. Бес-бесара кехаташна, кехатийн кескашна тІехула йазйинчу хІор а цІеран шен-шен, амма цхьатерра биографеш йара. Петькин, Витькин, Аллин а дай фронтехь хІаллакьхилла. Доь доцуш вайна Маринкин да а. Любин да Прагехьа хьалхатеІаш ву, амма нана цомгаш Іуьллу.Ткьа Володин ваша, могІара салти, шина орденан кавалер ву. Машаре зама йелхьара, оцу берийн йаххьаш берийниш санна хир йара, ткъа хІинца уьш къеначу нехан санна йу.
Аьстамиров Берсин болх карабеача, цунна бІаьргашна хьалха хІутту Іаьржачу аматехь оза шийтта шо хенара жима кІант. Цуьнан баккхий кхиамаш бу литературин а, историн а, географин а предметашна. Амма иза ларавац оьрсийн меттан грамматикица. Николай Кузьмична гІайгІа хуьлу цуьнан болх таллар. ХІор а дашехь шишша-кхоккха гІалат. ХІетте а, Николай Кузьмична лаац, шиъ а диллина, цуьнан догдохо. Къинхьегамна тІера, дешарехьа боккха безам болуш, хьекъале бер ду иза. Цул сов, цаьршинна йуккъехь цІеххьана цхьа шатайпачу хьолехь кхолладелла доттагІалла ду…
* * *
Йуьртан а, школан а куьйгалхой мел чІогІа гІертарх а, церан ницкъ ца кхаьчнера школехь доьшу хан йолу нохчийн бераш дерриге а дешарна йукъаозо. Цуьнан кхоъ бахьана дара: нохчийн берашна йа гІиргІазойн а, йа оьрсийн мотт а ца хаьра. ХІокху махках а, кхузарчу къаьмнех а боьлла цахилар, шайна тІехІоьттина хало а. Цундела, школан хьехархойн коллективо къаьсттина а йоккха терго йора доьшуш долчу нохчийн кІеззигчу берийн. Занятеш чекхйевллачул тІаьхьа биллина дІа цаьрца болх бора, харцахьара лелча а, гечдора. Шаьш иштта церан догъэцча, важа дисина бераш а школе дахкаре догдохура хьехархоша.
…Дешаран шо доладелла бутт а балале, пхьоалгІачу классераБерса а, ворхІалгІачу классера Митька Величенко а валош Николай Кузьмичан кабинет чу йеара пхоьалгІачу классан куьйгалхо къона хьехархо Валентина Андреевна. Шина а кІентан йаххьашна тІехь сийна буьччалгаш а, цІийн хьоькхнаш а йара.
– Сан бехк бац! Иза ша хьалха летира сох! – мохь хоькхураМитькас, велха а воьлхуш, – даим массеран а кочахь ву иза. Цо сайна тІулг тоьхча, летта со. ТІехула тІе, ша, урс Іоьттина, сан гай хоьцур йу бохуш, кхерамаш туьйсура цо…
Берса, вист ца хуьлуш, оьгІазе шен довхочуьнга а хьаьжна, доккха са а даьккхина, соне вогІавелира.
– Митькас дуьйцург бакъ дуй, Берса? – хаьттира Николай Кузьмича.
Берса вист ца хилира.
– Гой хьуна, Николай Кузьмич! Бакъду, дера-кх! ДІатийний? Вистхила йуьхь ма йац цуьнан!
– Ткъа хьо вист ма хила! Хьоьга ца хоьтту цо. Хьан гІоггІал воцу Берса ма дика лета хьох? Хьайн бехк нахана тІетатта ма гIepтa! – Берсегахьа гІодаьккхира Валентина Андреевнас.
Баркаллех буьзна ши бІаьрг Валентина Андреевне а хьажийна, йуха а охьатаьІира Берса.
«Бераш – бераш ду-кх, – ойла йора Николай Кузьмича, цаьршинга а хьоьжуш, – шайниг дуьтий ца Іа уьш цхьаннахьа а, цкъа а. Чевне хІума ца хуьлура царна йукъадогІург-м. Цхьа сахьт далале, тан а тайна, цхьаьний ловзуш дІаволалур ву. Амма Митька иштта дIавахийта тарлур дац. Цхьанна гечдахь, бисинарш а эвхьазбевр бу».
– ХІаъа, дера, ду шу, Митя, дика кІентий. Вокх-воккханиг жимачух лета. Кху цхьана баттахь масазза а низам талхийна ахь. Классан куьлйгалхочо масазза а валхийна хьо. Хьайн къена нана ас педсовете кхойкхийла лаьа хьуна? Хьан да вийча, дагна хилла чов ца йоьрзуш, синтем байна хьийза, хІинца хьох гІайгІа a хилла лела иза. Вайн ирсан, вайн даймехкан дуьхьа шен дахар дІаделлачу хьайн ден, тахана гена Польшехь фашистех леташ волчу хьайн вешин, йерриге халонаш эшош, шена там-товр ца лоьхуш, церан дуьхьа кху цІахь дийнахь-буса а къахьоьгучу хьайн ненан жимма мукъа а ойла йан йезара ахь. Хьан хенара пионераш, фронтехь фашистех леташ, халкъан турпалхой а хилла, дІахІиттина, ткъа хьо… Дийцина а хІун до цуьнан!
Николай Кузьмича, пхьаьрсийн голаш стоьла тІе а хІиттош, шина куьйга корта а лаьцна, охьа а таьІна, доккха садаьккхира. Митька корта а оллийна хІоьтина лаьттара.
– Уроке гІуо ший а. Амма, хаалахь, Митя, нагахь ишттаниг хьох йуха а далахь, хьо школера дІавоккхург хилар.
Митя сихха араиккхира, ткъа Берса, меттах а ца хьовш, ша лаьттачохь сецира.
– Вало, Берса, уроке дІагІо, – букъа тІе дайн куьг дуьллуш, шеца хьалха дІаозийра иза Валентина Андреевнас.
– Со жимма тІаьхьа соцу, Валентина Андреевна, – элира вукхо, хьала а ца таьІаш.
Валентина Андреевна бІаьргашца хаттар деш Николай Кузьмиче хьаьжира.
– Іадвитахьа, Валентина Андреевна. ТIаьхьа тІевогІур ву иза.
Берсин цхьадолчу аматаша Николай Кузьмична дагавоуьйтура 1942-чу шарахь тІамехь шен бІаьхаллин хьуьнаршца берриге махкахь гІараваьлла хилла нохчийн кІант Нурадилов Ханпаша. Сталинград мостагІex ларйеш турпала воьжна иза дІавоьллинера Донан лаьттахь. Иза дара Николай Кузьмична чов хилале нийсса кхо бутт хьалха. Бакъду, Николай Кузьмична и ша цкъа а ца гинера. Амма цунна дика дагадогІура иза вийначул тІаьхьа Донски фронтан политурхалло арахецна плакат. ХІинца а шена гуш санна хетара оцу тІера къоначу нохчийн кІентан сурт. Маж-мекх далаза горга йуьхь, баккъал а аьрзучух тера майра хьажар, некха тІехь ЦІечу Байракхан а, ЦІечу Седанан а ши орден. Советски Союзан Турпалхочун цІе вийначул тІаьхьа йелира цунна.
ХІетахь Ханпашех лаьцна поэто Долматовскийс йаздина, бІаьхойн уггар дезачех цхьаъ хилла дІахІоьттина илли хІинца а дагахь хаьара Николай Кузьмична, хІинца а, цкъацкъа, ша висча, лоххачу озаца шена олуш меттигаш а йора. Дагахь лаьттара плакатан цхьадолу могІанаш а:
… «ТІемало-наьрт, тІемало-аьрзу, тІемало-рыцарь – иза йу турпалхочун-пулеметчикан, гвардин старши сержантан, комсомольцан Нурадилов Ханпашин бакъ цІе…
…Нурадилов Ханпашас шега схьаэцнера доьналла долчу нохчийн халкъан тоьлла гІиллакхаш: цуьнан турпалалла а, аьрзунан каделла а, цуьнан майралла а, къонахалла а, доьналла а…
… Нурадиловс шен пулеметца 920 фашист хІаллаквина…
… Хьажал хьо, бІаьхо, ламанан аьрзунан, турпалчу пулеметчикан Нурадилов Ханпашин суьрте! Кавказан турпалан, нохчийн халкъан кІентан бІаьхаллин хьуьнарш тІамехь доьналлин масал хуьлда хьуна а, хьан накъосташна а…
…ТІамехь кхерам хІун йу ма хаалахь, нохчийн халкъан доьналла долчу кІанта ма-иэшайарра, майрра иэшайелахь Іожалла…»
Дерриге а шен фронтан дахарехь политрук хилла Николай Кузьмич, газеташ доьшуш, дукхазза а тІеІитталора нохчийн халкъан кІенташкара дийлинчу тІеман хьуьнарех лаьцна долчу дийцаршна. Амма даиманна а цуьнан даг чохь висинарг Ханпаша вара. Ца дицдора тІаьхьа «Известия» тІехь ша дешна Нурадиловн коша тIехь цуьнан командиро диначу къамелера довха дешнаш а:
«Ламанан аьрзу! Иллеш дукхадезара цунна. ДІадевр ду шераш. Керлачу, хазачу зІаьнаршца лепар ду вайн дахар. Ткьа Нохч-ГІалгІайчоьнан ирсечу кегийраша, Донан мехкарша, Украинан кІенташа гвардин старши сержантах Нурадилов Ханпашех иллеш бохур ду».
Уьш дерриге а цхьана секундехь хьаьвзира Николай Кузьмичан коьртехь. Ткъа Берса, дІавоьгІча санна, ша хІоьттинчохь меттах ца хьовш лаьттара. Хьехархо, и шиъ шаьшша а витина, арайелира.
– Берса, хьан соьца гІуллакх ду? – хаьттира цо, шен ойланаш дІа а лаьхкина.
КІанта, вист ца хуьлуш, корта таІийра.
– Схьадийцал, цІахь бохам-м ца хилла вайна? Воккха стаг цомгаш хилла?
Берсас корта ластийра.
– Йа хьо хьуо могаш вац? Го суна, хІокху деношкахь йуьхь тІера бос байна, гІийла ву хьо. ЦІахь йуург йац хьан? Схьавоьл суна улло.
Берса, тІе а вахана, Николай Кузьмична хьалхха дІахІоьттира.
– Йу. Со а ву могаш.
– Ткъа хІун хилла хьуна?
– Николай Кузьмич, со сайн бехкенна ца летта Митех…
– Иза-м суна хууш ма ду. Ас-м ца вира хьо бехке. Цунна сецнера хьо?
– XIa-xIa. Митька коьртехь волуш цхьа масех кІанта, тІехбеттамаш беш, аравала а ца вуьту со…
– Забарш йеш ма хуьлу, Берса, – велавелира Николай Кузьмич, – забарш а йо, наггахь буй-тІара йеш меттиг а хуьлу, амма уьш тІаьхьало йолуш хІуманаш дац. Ас дош ло хьуна, Митькина тоххара дицделла хир ду шуьшиннан дов.
– Амма суна ца дицло. Диц а лур дац. Царна забар хиларх, суна забар йац цара йийриг… ТІехула тІе, иза йа дуьххьара а, йа суна цхьанна йина а ца Іа уьш…
– Ой, хІун ду иза, дан мукъане а? – цецвелира Николай Кузьмич.
Берсин ши бІаьрг хих буьзира, ца велха гІерташ, бухара балда чІогІа цергашца схьалецира цо. Логашад хьала-охьа уьдура. ТІаккха, жимма Іийна, берриге шен ницкъ тІе а гулбина, вистхилира:
– Бандит, фашист, йамартхо олий бен, сан цІе ца йоккху цара… Тхо, нохчий, Даймахкана йамарт хилла, бандиташ хилла, оха немцошна гІо дина бохуш, тІехбеттамаш бо цара…
КІант цхьа гІулч хьалха а тесна, велхаран маьхьарца шен маракхетча, дегІа тІера массо а чо ирахIоьттира цуьнан.
– Николай Кузьмич, ахь алахьа бакъдерг, – дерриге дегІ дегош, шен корта Николай Кузьмичан некха тІе а таІийна, воьлхура Берса. – Тхан йуьртарчу нахана бІаьрга а ца гина и бандиташ а, йа немцой a… Кхечахьа, генахь, хІун хилла суна хаац, со жима вара… Дадас а боху шена хІумма ца хаьа… Дядя Коля, алахьа, бакъдуй цара бохург?… Тхо, махках даьхна, кхуза схьа хІунда далийна?…
КІанта даррехь хьалхахІоттийначу хаттаро вохийра Николай Кузьмич. Мацах цкъа университетехь дуьненан историн муьлххачу а темина лаьцна кхиамца докладаш йина, лаккхара хаарш а, наггахь бен хуьлуш йоцу корматалла а йу бохуш, профессорша хестийна, шен эскаран декъехь тоьлла политрук хилла, шарахь сов хІор денна Іожаллина дуьхьал хІиттарх, цкъа а ца воьхна Николай Кузьмич, хІинца оцу жимачу кІанта велхарца деллачу хаттарна дуьхьал дала жоп ца карош, дегІе хьацар тоьхна, хиъна Іара.
– Ма велха, сан кІант, – элира цо эххар а, Берсин Іаьржа, жима корта шен некха тІе а таІийна, цуьнан гІоргІачу месех куьг а хьоькхуш. – Уьш цхьа а бакъ дац. Оцу масех кІанта, дуьххьалдІа хьо хьийзо шайггара даьккхина иза. Шу схьа хІунда далийна суна ца хаьа. Гитлеровски фашисташа болийначу кху неІалт хиллачу тІамо массо а ваьккхина шайн махках а, доьзалх а, йиша-вешех а. ХІинца цкъа цхьанне а дац атта. Амма хІинца тІом чекхбала герга бу. ТІаккха хуур ду вайна дерриге а. Ткъа хьо а жима ву. Цхьана а хІуманан ойла а ца йеш, тІетаIІий деша. Воккха хилча, Іилманах кхетча, хьуна хьайна а хуур ду дерриге а…
Николай Кузьмича, шен киснара схьадаьккхиначу кІайчу йовлакхца кІентан йуьхь тІера бІаьрхиш дІа а даьхна, цуьнан пханарш тІе а хевшина лаьттачу бекъачу букъах дайн куьг туьйхира:
– Ткъа хІинца уроке гІуо, сан кІант. Берашка а ас эр ду, ишттазабарш кхин ма йелаш аьлла…
КІант классе дІа а вигна, йуха чувеана Николай Кузьмич шена хьалхахІоьттинчу халачу хьолан ойла йан охьахиира. И дешнаш цунна хезнера хьалха а лахара кхетам болчу цхьацца баккхийрачу нахехь а. Амма баккхийниш совцо атта дара. ХІинца дерг ша ду. И зуламе эладита берашна йуккъе даржаро пайда бийр бацара. Амма, муха сацо деза иза? И эладитанаш бакъ дац бахарх, уьш совцур бац. Царца тІетаьІІина кхетаман болх бан беза. Муха, мичара дІадоло деза? Николай Кузьмична шена а ца хаьа бакъдерг. Амма иза тешна вара дерриге халкъ бехке цахиларх. ТІехула тІе, шайн заманахь Маркса а, Энгельса а лаккхара мах хадийна оцу халкъан. Цунах лаьцна диканиг аьлла Сталина а, Орджоникидзес а, Кировс а, кхин дуккха а большевикийи партин деятельша а. Ткъа хІинца хІун хилла? Ца хаьа. Нагахь оцу гІуллакха тІехь цо политически гІалат далийтахь, тІаккха а хир ду гуттар доьхнарг. Амма гІуллакх иштта дуьтийла-м йац…
Дуккха а ойланаш йиначул тІаьхьа, цо сацамбира суьйранна педсовет гулйан. Оцу дийнахь шеца хилларг а, шен хилла сацам а зудче дІабийцира цо.
– Хаац суна-м, Коля, хьуна хІун аьлла хьехар лур ду, – элира. Мария Петровнас, майрачуьнга леррина ла а доьгІна, тІаккха, дикка ойла а йина, тІетуьйхира: – Ахь схьалаьцнарг политически маьІна долуш гІуллакх ду. Цхьа бехк ца баьлча, дийнна халкъ махках доккхур дац. ДІогахь, коьрттехь хиъна Іаш Сталин ма ву дерриг хууш, гуш а. Цхьа бахьана ца хилча, цо хуьлуьйтур ма дацара иза.
– Сан даго ма боху соьга, кхузахь дийнна халкъ бехке хила йиш йац, – шениг дуьйцура Николай Кузьмича. – ХІан-xIa, Maшенька, со советски стаг, коммунист а ву, со Іелур вац бакъдерг дІа а таІийна. ТІехула тІе, сан йоллу ойла йолуш со цхьаъ хилла а ца Іа. Йа хьо хьуо а ца теша айхьа дуьйцучух. – Иштта-м ма дара иза, Коля. Амма, ахь гІалат далийтахь, бохам хир бу-кх вайна. Ас йийца ма ца оьшу хьуна хIара зама. Ког когах кхетта а, галвалахь, вахана агІо ца хоуьйтуш, тІепаза войъу. Хьанна хаьа, вайн коллективехь хила а тарло хьуна бохам хила лууш стаг. Цул, айхьа цхьаъ доладале, цкъа хьалха Рахманкул Жапаровичах дагавалахьа. Шуьшиннан вовшех лачкъийна хІума а дац.
ІІІ
Школан дешаран декъан заведующис Рахманкул Жапарович Юсуповс леррина ладуьйгІира Берсин хьокъехь Николай Кузьмича шега дийцинчуьнга. Амма, и гІуллакх педсовете дилла цуьнан сацам хилар хиъча, резавоцуш корта хьовзийра цо.
– Мегар дац иза, Николай Кузьмич. И тайпа гІуллакх педсовете ца дуьллу.
– Ца мага хІун ду кхузахь? Бераш кхетош-кхиош дац ткъа вай? Бахархошна йукъахь кхетаман болх бан декхар дац ткъа вайн?
– Амма вайн школин программина а, хьехархошна хьалха лаьттачу декхаршна а йукъадогІуш дац партин а, правительствон а сацамаш школашкахь бийцаребар. И халкъаш партин а, правительствон а сацамца махках даьхна. Дисинчух хьо кхеташ хир ву моьтту суна.
Николай Кузьмич хьаллагІеттира.
– Делахь хІета, кхоьру-кх хьо? – кІоршаме Іоттар йира цо Рахманкулна. – Ленински кхайкхамца партин могІаре хІоьттина, Ленинан весеташ кхочушдан дуй биъна, хьо шира большевик а йухаваьлча, партехь боцчу хьехархошка дийца сан хІумма а дац!
Оцу шен моханца аравала дагахь дІаволавелла иза сацийра, вагийча санна, цІеххьана хьала а иккхина, бІаьргех долу куьзганаш катоьхна дІадаьхна, сурт даккха санна, цуьнан бІаьргаш чу вогІавеллачу Рахманкула. ТІера массо чо а боьжна, хІоа санна, цІанбелла корта, лекха, шуьйра хьаж, хьекъале, гІайгІане ши бІаьрг, оза, йеха йуьхь, ло санна, кІайн маж, йуккъера даьІахк ца хаалуш, ведбелла, кхоьссина тІелатийча санна, шуьйра мара…
БархІ шо хьалха горга йуьхь-марш, Іаьржа маж-мекх а долуш цхьана буса меттара а гІаттийна вигна элдарчу дегІара Рахманкул, кхо бутт балале, набахтехь къежвина, букар хьовзийна, йуьхь эрча а йаьккхина, Колыме хьажийра. Дуккха а дехарш, аьрзнаш диначул тІаьхьа, тІом болабеллачу шолгІачу шарахь цуьнан аьтто хилира цигара дІа фронте ваха. Амма Рахманкулан шершинчу кого иза меттахІотта ца вуьтура: цо дакъалаьцначу дуьххьарлерчу тІамехь луьра чов хилла иза, вехха госпиталехь Іиллинчул тІаьхьа цІа а вирзина, кху школехь тийна болх а беш хан токхуш вара.
Николай Кузьмич валлал дохковаьллера ша ойла ца йеш аьллачу дешнашна. Цунна гора Рахманкулан лекхачу хьаьжа тІе оцу минотехь хьацар тухуш.
– Накъост Бороденко! Со большевикийн партин, советски даймехкан кІант ву, – элира Юсуповс лохачу озаца, амма сацамболлуш. – ХІаъ, ас дуй биъна Ленинан весеташ кхочушдан. И дуй бара сан дахарехь хала даьхкинчу деношкахь суна ницкъ а, собар а, къонахалла а лург. Хаалахь, партина, халкъана тешаме хилла со лаьттан кийра воьрзург хилар!
Рахманкула, охьа а хиъна, шен хьаьжа тІе а, коьртах а йовлакх хьаькхира.
– Гечделахь суна, ойла а ца йеш, ас и дешнаш аларна, – бехказвала гІоьртира Николай Кузьмич. – Кхетий хьо, Рахманкул Жапарович, сан чIогІа дог лозу оцу нохчех… Тахана хилларг дуьххьара хилла гІуллакх ма дац. Айса иза иштта Іаддитахь, суна сайх чекх са гур ду. Вай-х, советски адамаш хилла ца Іаш, хьехархой, коммунисташ ду. Хьуна-м суначул а дика хаа ма йеза къаьмнийн хьокъехь йолу ленински политика.
Николай Кузьмич луьйчура сецча, цуьнга хьала а хьаьжна, догцІена велакъежира Рахманкул.
– Суна хІунда дуьйцу ахь иза, Николай? – элира цо хьала а гІеттина, тІевахана, Николай Кузьмичан белша тІе куьг а диллина. – Суна дика хууш ма ду уьш дерриге а. Хьо жима ву, цундела сиха а ву. Сихалла дика ма йац, цо стаг хІаллакво. ТІехула тIе, стеган ларлуш хилар кІиллолла а ма лара цкъа а. Суна гинарг хьайна гинехь, ас лайнарг айхьа лайнехь, хьо а хир вара ларлуш. Стенна оьшу, цхьанне а пайда а боцуш, эрна хІаллакьхилар? Co лоцучу шарахь сол хьалха сан накъостий лийцира. Царна йукъахь бара берахь дуьйна соьца цхьаьна кхиънарш а, дуккха а хенахь соьца балхахь цхьаьна лаьттинарш а. Халкъан мостагІий бу аьлла, лецнехь а, партина а, халкъана а тешаме, хьанала нах уьш хиларх тешна ву со даим. Ас, цаьргахьа гІодоккхуш, бакъдерг элира. ТІаккха со а туьйхира царах дІа. ХІинца цкъа царах хилларг цхьанне а ца хаьа. Цхьанне а ца хаьа, цхьа а тайпа баьлла бехк боцуш, тхо бехкедина хилар а. Халкъан мостагІий ду аьлла, адамашна хьалха тхуна тІе кхоьллина цІе хIинца а дІайалаза йу. Партина, халкъана, даймахкана хьалха со цІена хилар, суна санна, нахана а хаахьара, тахана а со валарх шеквер вацара со. И де цкъа тІекхочург хиларх теша со, хІунда аьлча сайна тІехь хІоттийначу харцонна ас бехке ца йо парти. Империализман гуонна йуккъехь дохку вай. Партин могІаршка, партин, советийн органашка балха нисбеллачу мостагІийн болх бу иза. Амма партин а, халкъан а бекхамах кІелхьарбевр бац уьш. Со хьоьга хІун ала гІерта аьлча, хьо ларлуш ца хилча, и сайх хилларг хьох а хиларна кхоьру со. Вайшиннан вовшех къайле йац, цундела дуьххьалдІа боху ас хьоьга: нохчий Даймахкана йамарт хилла, уьш бандиташ бу бохуш, и эладита ша-шаха кхолладелла дац. Къайлах даржош ду. Иза хьуна хьайна а хаьа. ХІетте а ву хьо даррехь нохчий реабилитировать бан гІерташ. ХІан-хIа, Николай, дуьхьал ву со и Берсин гІуллакх педсоветан заседане хІотторна. ТІех шуьйра публика йу иза. Суна а ма хаьа оцу халкъашна тІехь йинарг ирча харцо йуйла. Амма вайша тховса, хьехархой а гулбина, цІенна дІадийцахь, вайша кхана сарахь цІахь-м хир вац. Иза бакъдерг ду хьуна. Вайша хIаллакьхилча, нохчий шайн махка боьрзург хилча-м, вайша, бІаьрнегІар ца тухуш, лийр ма вара. Вайша хІаллакьхир ву, ткъа нохчашкара бала цуьрриг а байлур бац.
«Машас дуьйццург ду-кх хIокхо дуьйцург а, – ойла йора Николай Кузьмича, – школерчу дешархошна йукъахь орам тосуш шовинизм йу, ткъа со, школан директор, коммунист, йуьстах а ваьлла Іен веза. ХІан-хІа, иза хуьлийтийла дац…»
Николай Кузьмича, гІанта охьа а хиъна, доккха садаьккхира.
– ХІета, берашна йукъахь шовинизман ун а доржуьйтуш, цуьнга биэндоцуш хьоьжуш Іийр ву-кх вайша. Иштта бохий ахь соьга?
– XIaн-xIa, Николай, ас иштта ца элира хьоьга. Ас-м, ларлуш хила, бохура. Ахь, тховса хьехархой а гулбина, къаьмнийн доттагІаллин хьокъехь долу гІуллакх царна хьалха а хІоттийна, оцу агІор берашна йуккъехь кхетаман болхбар царна тІедожорах вайн нисдала хІумма а дац. Хьан приказ, йа педсоветан сацам кхочуш-бархьама, берашца къамелаш деш цхьана дийнахь цхьацца бахьанаш лело а мега цара. Амма шайн къамелашкахь цара нохчий бакъ беш дош а эр дац, йа ала а баьхьар бац. Йа цара хьуна луъучу тайпана берашца къамелаш дича а, оцу берийн дегнаш чохь хьуна йита луу лар а йуьсур йац. Оцу хьехархошка, цаьргахула берашка а, шайгга ойла йайта йеза оцу гІуллакхан. Уьш шайн синкхетамца тешийта беза, ахь ма-аллара, вуон, зуламе халкъ дуьненахь цахиларх, хила йишйацарх, советски халкъийн бертахьчу доьзалан членех и цхьаъ хилар а, массеран йоллу бакъо хила иза хьакъхилар а. Амма муха дан деза иза? Кхузахь жимма ойла йан йеза. Ас сайна хетарг эр ду хьоьга. Гой хьуна, Николай, хьо украинец ву, хьан зуда оьрси йу, со узбек ву. Тайп-тайпанчу къаьмнех долу вай кхоъ оцу нохчийн бала кхаьчна хьийза. Кхечу агІор хила йиш а ма йац иза. Вайн советски халкъийн цхьа Даймохк а, цхьа Іалашо а, цхьа некъ а бу. Цундела советски халкъийн доьзалехь муьлххачу а халкъана хилла бохам, лазам вукху дисинчийн дагах кхета.
Стоьла тІехь лаьттачу графина чуьра хи стака дуьззина чу а доьттина, дІа а мелла, шен сирачу мекхех дайн куьг хьаькхира Юсуповс.
– И нохчий, кхуза схьабалабаллалц, цкъа а суна гина адамаш дацара. Къилбаседа Кавказехь бехаш нохчий, гІалгІай буйла а, церан шайн автономни республика йуйла а хаьара суна. Амма кхин дІа царах лаьцна хІумма а ца хаьара. Ткъа нохчий схьабалочу хенахь, кхузахь дуьйцура, уьш бандиташ, разбойникаш, къуй бу, цара, котам йуьйчул башха ца хеташ, шаьлта а хьокхий, стаг воь бохуш. Со а, со саннарш-м а ца тешара оцу эладитанех, амма тешарш а дуккха бара. Хьуна ма хаьа и дерриге а. Суна хетарехь, адмийн исторехь хилла йац дийнна халкъ бехкедеш, дийнначу халкъана тІехь таІзар деш меттиг. Нагахь хиллехь а, суна ца хезна. Ткъа, бала а бина зударий, бераш а, къена нах а кхуза охьатийсича, меца, гІийла, махках бовларна дегнаш доьхна уьш сайна гича, оцу суьрто соьга ойла йайтира. ХІара хІун къам ду-те, сил луьрачу таІзарна кІел дожа, кхунах хІун бехк баьлла-те аьлла, дагадеанчу ас, цкъа районе вахача, библиотеке а вахана, справочни литература кегийра. Доцца аьлча, йоккхачу советски энциклопеди тІера Кавказски тІамах а, нохчех а, церан республикех а лаьцна статьяш йийшира ас. Дуьззинчу шина бІе шарахь цара турпала къийсам латтийна шайн къоман маршонехьа паччахьан колонизаторшна дуьхьал. Оцу шина бІешеран къийсамехь паччахьан инарлаша къиза хІаллакбина уьш. Байъина, Сибире хьийсийна, эзарнаш доьзалш Турце кхалхийна. Со чІогІа цецвуьйлу и халкъ дуьззина хІаллак ца хиларх. Шайн коча доьллинчу олаллица машар бан ца туьгуш, турпала къийсам латтош, Октябрьски революцина тІе а баьхкина, уггар хьалха революцигахьа а бевлла, шайн махкахь советски Іедал а хІоттийна, социализман толамехьа жигара къахьегна цара. Сайна хиъначо соьга кхин а кІорга ойла йайтира. Шайн къоман маршонехьа, мехкан бозушцахиларехьа дуьненахь а уггар йоккхачу, нуьцкъалчу империна дуьхьал иттаннаш шерашкахь къийсам латталур ма бацара бандиташка, къизачу, йамартчу халкъе. Революцин хьалхарчу деношкахь цуьнгахьа а бевлла, шайн махка тІехь советан Іедал хІоттор дарий-те бандиташа, йамартхоша? Оцу хаттаршна жоьпаш лоьхура ас. «ХІан-хІа, царна тІехь йинарг ирча харцо йу, – бохура ас сайга. – Царна йукъахь йамарт, зуламе нах хилла хир бу. Уьш хІор а халкъах бовлу. Амма йамарт, зуламе халкъ хилла а дац, йа хила йиш а йац. Адам доьхна лелачу кху тІеман заманах пайда а эцна, партина а, халкъана а ца хууш, йа парти а, халкъаш а Іехийна, халкъан мостагІаша дина гІуллакх ду иза. Цуьнан шеко йац. Иштта, бехк боцуш бехке ца вира со? Иштта, бехк боцуш бехке а бина, хІаллак ца бина партина, халкъана тешаме сан накъостий, доттагІий?» Амма сайн и ойланаш ас лачкъийра. Кхераме йу иштта ойланаш. ХІун дан деза аьлча, оцу гІуллакхна дуьхьалдІа маІашца тІе а ца гІерташ, флангехула тІеваха веза. Хьехархошна, берашна и халкъ довзийтича, церан цуьнга безам гІуриг хиларх дог тешна ву со. Историн урокашкахь теманаш йу Кавказски тІамах, Шемалах лаьцна. Оьрсийн сийлахь-баккхийчу йаздархоша нохчех лаьцна боккхачу безамца йазйина произведенеш а йу. Урокехь а, урокал арахьа а царах пайдаэцча?
ХІетталц кхоьлина, гІайгІане хилла Николай Кузьмичан йуьхь цІеххьана йекхайелира.
– Баркалла хьуна, Рахманкул Жапарович, – тIe а вахана, Юсуповн чІоггІа куьг лецира Николай Кузьмича. – Со гІалатах ларварна а, суна нийса некъ гайтарна а, баркалла хьуна. Тховса цхьа план а хІоттийна, йуха а цкъа хьох дагавер ву со.
«Ой, и дагадан-м ма дезара суна! – ша-шех цецвуьйлура Николай Кузьмич тІаьхь-тІаьхьа а. Баккъалла а аьлча, приказца тIeтeІopax нислур долуш хІума а ма дац хІара. Приказ – приказ ду. Рахманкула ма-аллара, коьртаниг – цара шаьш дийриг кхеташ, шаьш дечух тешаш дар ма ду. Рахьманкула дуьххьал схьа ца аьллехь а, йеккъа мершок а йу со. Амма дика болх а хилла-кх Машас со хІокхунна тІехьажийна…»
…Багара ца ходуьйтуш цигаьрка а уьйзуш, буса вехха Іийра Николай Кузьмич оцу гІуллакхан ойла йеш. Уггар хьалха цо схьалаьцнарг иссалгІачу классан учебника тІера дІадаханчу бІешеран кавказски ламанхоша паччахьан колонизаторшна дуьхьал латтийначу къийсамах лаьцна тема йара. Оцу къийсамехь йоккха меттиг дІа ма лаьцна барамехь царалахь уггар доккха хиллачу нохчийн къомо. Маркса, Энгельса, оьрсийн прогрессивни интеллигенцис а оцу заманахь нохчийн халкъан лаккхара мах хадош аьлла дуккха довха дешнаш а ма ду. Ткъа граждански тІеман заманахь? Сталинан, Орджоникидзен, Кировн белхаш боьшуш, иза ду-кха тІe ма Іиттавелла цара нохчех лаьцна йаздинчу могІанашна.
Николай Кузьмичан йуьхь цІеххьана йекхайелира. Нохчийн халкъан истори а Іамийна, школехь дешархошца исторически суьйре вовшахтоьхча? ДуьххьалдІа, цхьа бахьана а доцуш иза дар-м дика а хир дац. Машас ма-аьллара, ас гІалат далийта а тарло. Нохчий реабилитировать бан гІертарг хир ву со. Дерриге а дІадоло деза иссалгІачу классехь. ТІекхочуш йолчу дІадаханчу бІешарахь ламанхоша шайн къоман маршонехьа латтийначу къийсаман темина тІера. Оцу урокашна дика кечам а бина, берийн тидам царна тІехьовзо беза. Кхузахь гІо далур ду Машега а. Оьрсийн йаздархойн дахар а, кхолларалла а Кавказца чIогІа йоьзна ма йу. Оцу дерригенах лаьцна йолу литература гул а йина, школан библиотекехь выставка йича?
…Массо а цецваьллера хьехош а йоцу педсовет директороцIеххьана гулйарх. Школехь болх а дика дІабоьдура, дерриге гул а делла, дийцар дан оьшуш гучудаьлла гІуллакх а дацара. Берриге членаш схьагулбелча, чувеанчу Николай Кузьмича, ша хиьна Іачуьра хьала а ца гІоттуш, цхьа а тайпа официале кепаш йукъа а ца йалош, хьехархошна дІадийцира оцу дийнахь берашна йуккъехь хилла дов.
– Шуна ма-гарра, сан Іалашо йац, и гІуллакх дийцаре а диллина, къамелаш дойтуш, заседани йахйан, – элира цо. – Вай советски хьехархой ду. Ас шуна хьеха оьшуш йац къаьмнийн хьокъехь йолу ленински политика. Йуьртахь хьалха а хезна суна, шуна хезна хила а тарло, лахара кхетам болчу цхьацца наха нохчийн халкъах лаьцна даржийна цхьа а тайпа бух боцу эладитанаш. Вайна цхьанне а хууш дац и халкъ махкахдаккхаран бахьана. Гитлеровски мехкашдІалецархойх вайн Даймохк маьршабоккхучу тІамехь дакъалоцуш ду вайн махкара дерриге халкъаш. Доккхачу халкъо, ша доккха хиларе терра, доккха дакъалоцу, жимачу халкъо, шен жималле хьаьжжина жима дакъалоцу. Амма массара а Іенориг цхьа цІий ду. Нохчийн халкъан дуккха а кІентий бу тахана а фронтехь майра леташ. Хьанна хаьа, оцу жимачу халкъана йукъахь цхьа йовссарш йевлла а хила тарло, советски Іедал ца дезаш, Даймахкана дуьхьал йамарт куьг айбина. Ишттаниш массо халкъа йукъахь а хилла, болуш а бу. Амма нийса хир дац, и йовссарш бахьанехь, вай дерриге а халкъ бехкедича. И бераш, зударий, къена нах хІуманна а бехке бац. Вуон, зуламе адамаш массо къомана йукъахь а ду; амма вуон, зуламе халкъ дуьненахь хилла а дац, хила йиш а йац. Халкъ – халкъ ду. Хила а хилла, хир а ду. Аш дика ойла йича, шуна хуур ду, нохчашна хилла бохам вайна массарначул a тlex беза a, хала а хилар. Цундела церан догъэца деза вай, церан деган чевнах хьакхадаларх лардала деза. Со парторг а, вайн коллективан куьйгалхо а хиларе терра, ас декхарийла до шу, деха а доьху шуьга, оцу эладитанех дешархой ларбар а, бахархошна йуккъехь и тайпа хабарш дуьйцуш стаг нислахь, иза, кхетош, нисвар а.
Хьехархой дІа а бахийтина, ша висина Николай Кузьмич, багара ца ходуьйтуш цигаьрка а уьйзуш, вехха Іийра оцу гІуллакхан ойла йеш. Цо тоам ца бора ша накъосташка диначу къамелах. Приказ – приказ ду, амма коьртаниг цара шаьш лелориг кхеташ а, тешаш а лело дезар дара.
Школехь кхин долу гІуллакхаш дерриге Іадда а дитина, шолгІачу дийнахь районе ваханчу Николай Кузьмича и де дерриге а, партбиблиотекехь а, райбиблиотекехь а книгаш кегош дайъира. Цуьнан болх дІаболабелира тІаьххьара а арахецначу Советски йоккхачу Энциклопедин ткъе итталгІачу а, кхузткъе цхьаалгІачу а шина тома тІера. Царна тІера нохчийн исторех лаьцна статьяш йешча, цуьнан шен а боккха тидам тІебахара нохчийн халкъан историна.
Николай Кузьмича дагалаьцначу гІуллакх тІехь доккха гІо дира Мария Петровнас а. Классал арахьа урокашкахь дешархошца цо йоьшура Пушкина, Лермонтовс, Толстойс йазйина произведенеш, литературни кружокехь кІорггера довзуьйтура оцу сийлахь-баккхийчу йаздархойн Кавказца доьзна дахар а, кхолларалла а.
Цул тІаьхьа цхьанне а цкъа а ца хезира нохчийн берашна тІехбеттамаш беш а.
Оцу хьелашкахь тасаделира Николай Кузьмична а, Берсина а йукъахь и шатайпа доттагІалла…
IV
ТІаьххьара бисина болх а теллина, дегІана жимма йал йан дагахь дІатевжинчу Николай Кузьмична сема наб озийра. Амма иза самаваьккхира велха волавеллачу Вовас.
– Ца оьшу тхуна дечиг, бабушка, ца оьшу! – хезара цунна уьйтІахь хІусамнанас цхьаьнга бен латкъамаш. – Шу дийнахь цхьа-шиъ веана Іийча а, цхьа хІума дара, шу-м масийтта вогІий. Ас хІун лур йу шуна? Бац-кх сан аьтто!
«Йуха а нохчий бу-кх, мисканаш!» – аьлла, доккха садаьккхира Николай Кузьмича. ТІаккха, хьала а гІеттина шен протез цІийзош, неІаре а вахана, арахьаьжира иза. Гихь тІедачу дечиган кегийра маххьаш а долуш уьйтІахь догІанехь лаьттара ши зуда.
– Маша! Схьа чукхайкхахьа и шиъ.
Дуьхьал жоп ца луш, чуйеана Мария Петровна неІарехь а сецна резайоцуш майрачуьнга хьаьжира.
– ХІун дан воллу хьо, и шиъ чу а йалийна?
– ХІун дан воллу бохург, хІун ду? Вайн йерг цаьрца йоькъу-кх.
– ХІан-xIa, сан хьомениг, тоьар ду. Вай ваьш а ду халла лол бетташ хене довла гІерташ. ТІехула тІе, ас оццул хала кхиийна йалх котам а лачкъийна сан цара. Сийсара тІаьххьара йисинарг а йаьхьна.
– Оцушимма лачкъийна хьан котамаш?
– Хаац суна. Нохчаша-х лачкъиний уьш.
– Иштта долуьйту-кх стага шех гІалат! Хьанна хаьа, нохчийн халкъана йукъахь цхьа масех йовсар йаьлла хила тарло, уьш бахьанехь дерриг халкъ махках даьккхина. Уьш бахьанехь халачу таІзарна кІелъэгна бехк-гуьнахь а доцу зударий, бераш, къена нах а. Хьо а гІерта изза дан. Цхьамма хьан котамаш йаьхьна, хІинца хьо кхузарчу берриге нохчех бекхам эца гІерта. Ахь йийриг нийсо йац, Машенька! Кхузахь мел дина къола оцу мискачу нохчашна тІетоьтту. Амма цхьа нах зовкх хьоьгуш бу-кх, дерриге а царна тІе а тоьттуш.
– Цара бен ца лачкъийна сан котамаш. Суна дика хаьа иза.
– Сан Дела, ма доккха зиэн дина-кх ахь тхуна! Йалх котам! Дийнна йалх котам! – гуттар беламе йуьхь а чІачкъийна, корта хьийзабора Николай Кузьмича.
– Виэла хьо. Хьо виэла а мегар ду. Хьайна хьалха йиллинарг йиъчахьана волуш волу, – дегабаам бира Мария Петровнас.
– ДІайалахьа, Машенька, йалх котам бен йуй уьш? Йалх нал йайча а хьийзар ма вац, хьо санна, бІарзвелла. Дика лачкъайо! Мацалла бала-м ца беза уьш? Цхьа хало тІеІоттайелча-м, вала охьавожа ца везий, ткъа шен дахарехьа къийса деза. Хьуна баккъала а ала лаахь, сан безам бу оцу нохчашка. Хьуна хьайна а ма хаьа церан истори. Цхьана а заманахь, цкъа а ца севцца уьш боьхна. ХІан-хІа, Машенька, оьрсийн гІарабевллачу прогресивни кІенташна уьш безар эрна ца хилла! Шаьш ма-йарра ламанан аьрзунаш йу! Ткъа хІинца, ара а йалий, чукхайкха и шиъ. ГІиллакхехь а ма дац, и ши миска уьйтІа, догІане а хІоттийна Іар!
Шен йайна котамаш дагайаьхкича, Мария Петровнина цІеххьана тІейеана моха иштта сиха дІайайра. Ша барта хІуъу дийцахь а, дагахь кхин дара цуьнан. Цхьа диканиг дан шена дагадеача, шеначул а тІех майрачунна изза лууш хиларо йоккхайейора иза.
Шайн гира маххьаш охьа а дехкина, хотташа йуьзна чуйеана ши зуда, халла къаьсташ маршалла а хаьттина, ийзалуш неІарехь сецира.
– Ой, Зану, хьо йац иза? – цецваьлла, хьалагІеттира Николай Кузьмич. – Маша, хьуна ца йевзира хІара? Бехк ма биллалахь, Зану, хІокхунна хьуо ца йовзарна. Іаламат хийцаделла хьан йуьхь-сибат. Машенька, кхин а цхьа гІант хІоттадехьа стола улло!
ХІусамнанас стола улло хІиттийна гІанташ неІарехьа а оьзна, царна тІе охьахиъна ши зуда ийзалуш чухула дІасахьаьжира. Муха ца ийзало, хІокху цІа чохь цІена дара, ткъа и шиъ хотташа йуьзна, тІадийна лашкайаьлла йара. Царна и шиъ жерга хетахь? Ца хетийла а дац. Довхачу цІа чохь малйеллачу мачашна тIера, даьтта санна, лелина цІун, кегийра Іаьмнаш хІиттош, цІенкъа Іийдалора. КІамлора дегІ а, амма мІараш хьакха йиш йацара. ОххІай, ма дохкойаьллера-кх и шиъ чуйарах! ХІусамдай чохь цІена Іаш, догдика, оьзда нах бу. ГІиллакхна цара чуйола аларх, йогІуш хуьлу ткъа? Хьанна хаьа, церан дагахь дерг хІун ду? ХІун гІуллакх дара, хІокхарна хІара гатто йан? Амма хаза-х ма ду кху довхачу цІа чохь. ХІетта деттинчу бепиган хазачу хьожано, дагна там беш, цергех хи туьйсуьйтура. Mepo схьалецира хи чу йоьхкинчу наьрс-помидорийн хьожа. Ма дика хир дара-кх хІусамнанас цаьршинна цхьацца цастар бепиг а, цхьацца наьрс а йелча…
Ткъа дохлуш долу догІмаш тІетта тІе кІамлора.
– Машенька, хІуъу лой а, йуург лохьа цушинна. Миска Зану йаІ, баланаша гІелйина-кх хьо. ДІайаханчу аьхка хьайн майрачуьнца цхьаьна со шайга веана дагадогІий хьуна? – хоьттура Николай Кузьмича. – ХІаъа, хеназа кхелхи Маил. ХІун дийр ду ткъа, иштта дуьне ду-кх хІара. Велларг дІавуллу, висинарг веха. Кху заманахь цхьа а вац дуьненах сакъералуш. ХІор а доьзале бала беана тІамо. ХІетахь шаьш хиллачу цІеношкахь йуй хьо?
– ХІан-хІа, сайн марваша волчохь Іаш йу со
– И цхьа пхьарс сакхат берг вуй иза? Иза-м ца хилла фронтехь?
– Ца хилла, дера-кх. Мацах цкъа нохчийн ловзаргахь девнаш даьлча, цхьамма шаьлта тоьхна сакхат бина цуьнан иза.
– Дов хьаштдоцу хІума йу. ТІехула тІе, шаьлта хІунда туху?
Буй-тІара йина, дерзо а ца мегара?
Шена оьрсийн мотт кІезиг хааре терра, къамелна кІорге ца гІерташ, Николай Кузьмичан хаттаршна доцций жоьпаш а луш Зану а, йист ца хуьлуш Хелипат а хиъна Іара. Ткъа Николай Кузьмича, хІуъу дина а, кхушиннан самукъадаккха гІерташ, ца соцуш хабар дуьйцура.
Уьш иштта Іашшехь, Мария Петровнас, стоьла тІе йуург a xІоттийна, ши зуда шуна тІекхайкхира. Цаьршинна гора тІера йуькъа Іаь гІуьтту чорпанах дуьзна ши бошхап, мекхан бепиган кІеда цастарш. Чорпи чуьра ах гучу а йевлла гун масех картол думин цуьргех тарлора; цергех хи доладелира, хи чу йоьхкина копасташ чохь кад гича. Амма ши зуда, шуьна тІе ца хуьлуш, йехха Іийра. Эххар а, вовшашка а хьаьжна, хьала а гІеттина, шаьшшиннан гІанташ эцна, йахана охьахиъначу цаьршимма, Іайгаш кара а лаьцна, тІехулара схьаэцначу чорпанах меллаша цхьацца къурд бира. Гор йаІ, ма мерза, чомехь йара-кх и ши-кхо картолг йукъа а тесна керлачу копастех йина чорпа оцу мекхан бепигца йууш! Моьттура, иштта мерза кхача дуьнен тІе йаьлчахьана цкъа а ца биъна. Йалтех рицкъа кийра дахаза мел хан йаьллехь а, и шиъ сих ца лора йуучунна тІехь. Сихха кхачорна кхоьруш, цуьрг дожа ца дуьтуш, кІез-кІезиг доккхуш, марзо оьцуш, дехха бепиг Іуьйшуш, тата доцуш чорпех къурдаш деш, шуьна тІехь ма-хуьллу хан йахйан гІертара и шиъ.
– Йузайелахь и шиъ, вайна бухахь цуьрг ца дитий а, – бохура Николай Кузьмича шен зудче. – Мисканаш йаІ, ломара дечиг кхехьа ницкъ бу ткъа шуьшингахь? ХІара цІемза де, гена меттиг…
Мария Петровнас, йай карахь тІе а йахана, йуха а бошхепаш дуьзира. Николай Кузьмична гира Занун накъосто шена хьалха Іуьллу баьпкан ши цастар хьа а ца деш, йеккъа борщ муьйлуш.
– Бепиг кхоллуш йаа, – куьйгаишарца йоккха стаг кхето гІоьртира иза.
Бехкала йахана йиэла а къежна, Зануга масех дош элира йоккхачу стага.
– Хелипатан цІахь кхо бер ду. Церан кийра йалтин рицкъа дахаза масех де даьлла. Аш пурба лахь, и бепиг кхузахь а ца дууш, шеца цІа хьур ду цо, – шаьшшиннан къамел, халла оьрсийн дешнаш а карийна, гочдира Занус.
Николай Кузьмичан хьаьрсачу, дуькъачу цIоцкъамашна тІехуларчу шуьйрачу хьаьжа тІе шад гулбелира; дегийра бІаьрнегІарш. Цуьнан шен бертаза хи доьссира бІаьргаш чу. Хьала а гІеттина, дехьа чу а ваьлла, Мария Петровна шена тІаьхьакхайкхира цо.
– Машенька, сан хьомениг…, – бІaьpгex йовлакх а хьоькхуш, дегочу озаца вистхилира иза.
–ХІун хилла, Коля?
– Сан дехар ду хьоьга… вайгахь долу дерриге бепиг дІалохьа оцу йоккхачу стагана. Ойла йехьа, хьо санна зударий бу уьш, вайшиннан Вова санна, шайн бераш деза царна а. Мел хала ду царна…
Николай Кузьмичан дешнаша дог дохийна Мария Петровна корах арахьаьжира, арахь гуш адам дацара. Кхоьлина, дошан баса йирзина стигал, йукъ-йукъа лайн чимаш а ийна, серсаш шийла дерз, гуобаьккхина хІоьттина сингаттаме тийналла.
– Хьанна хаьа, Сталин гІалатваьлла хила а тарло, – элира цо меллаша.
– Иза а ма ду адам. Ткъа гІалат ца долуш стаг хила йиш йац.
–ГІалат! ГІалат хуьлу иштта?! Итт эзарнаш коммунисташ, партин, пачхьалкхан деятельш хІаллакбина! Гойтуш бехк а боцуш, йинарг кхиэл а йоцуш! Иза а гІалат хилийтахьа. Цхьанна, иттанна, бІенна, эзар стагана тІехь кхиэл йеш а, валийтахьа гІалат. Ткъа – масех халкъана тІехь кхиэл йеш, уьш махках дохуш? Иза дуьххьалдІа къиза, зуламе акт ду.
– Коля! – мохь белира Мария Петровнин. – Доьху хьоьга, хьайн ойланаш хьайн коьртехь совцор! Со а ма кхета дерригенаха. Вайшиннал лакхахь болчеран а ницкъ ца кхаьчна и харцо сацо. Ахь ма-аллара, эзарнаш адамаш хІаллакдина, халкъан мостагІий бу бохуш, цІераш а техкина. Хьанна хаьа, иштта, хьо санна, кху харцонашна резабоцуш, бакъонна тІегІертарна хІаллакбина хила тарло уьш а. Ткъа могІара ши коммунист, йуьртарчу школан хьехархо а бен доцчу вайшинга хІотталур йац дуьненахь нийсо. Амма вайшиннан ойланаш цхьанна хаахь, вайша тІепаза-м дойъур ду.
Зудчо дуьйцучуьнга ла а доьгІуш, готтачу цІа чохь дІасахьийза Николай Кузьмич, цІеххьана сaцa а сецна, цунна тІевирзира.
– ХІан-хІа, Маша, вайша тІепаза дайъалур цаьрга, – тІаьххьара дош кхечарах къастош элира цо. – Вайша саннарш миллионаш бу! Цхьа де догІур ду, вайн урамехь а дезде хуьлуш. Хено гойтур ду, хиллехь – гІалаташ а, йинехь – йамартло а. Ленинан идейш йехар йу, дуьнен чохь адам мел деха. Ткъа хІинца, дехьа чу а гІой, оцу шина зудчун догъэца.
V
Гуобаьккхина лаьмнаш долуш, тогІехь, шина республикин дозанаш къаьстачохь, нийсачу экъанна тІехь нийсачу урамашка йоькъуш йиллина йурт йу. Дукха хан йац иза йиллина. Урамашца дийгІина гІаргІанаш хІинца а шайн къоначу хенал тІех ца девлла. Иштта къона ду бошмашкара стоьмийн дитташ а. Кхо-диъ шо хан йелахь, кхин хан йац цара стом ло. Хаза кхиа йоьлла бошмаш, толуш лаьтта урамаш, цІенош.
Иза хІокху ламанан районан центр йу. Кхузахь бехаш нохчий бац, амма дийнахь ган тарло гондІарчу йарташкара меллаша гІаш, нисйелча –ворданахь кхуза схьаоьху нохчийн зударий, божарий, бераш.
ХІокху йуьрта хІинца шозлагІа веана Муса. Амма, цуьнга къа а ца хьоьгуьйтуш, цунна атта карийра кхузахь больница. Иза хетта кІорггера мотт ца оьшура. Больницин цІе йаьккхичхьана, муьлхха а кхетара оьшучух. ХІинца иза лаьттара тІулган лекха бух буьллуш, йехха йиначу кІайчу гІишлон дуккха а корех шинна роггІана тІехІуьттуш. ЦІийнан тхевнна тІетоьхначу эчигна, дайн татанаш деш, тІедеттара догІа. Тхевнан маьІигашкахь охьаІенара чахчарешна чохь ІаьІна догІанан хи. ТІадийна шелвелла Муса, хорша йеача санна, вегавора, амма цунна шело ца хаалора.
Дехьо корехь хІоьттина лаьтта кхин а цхьа нохчо, коран ангалина тle а теІаш, чІогІа мохь бетташ, чохь волчу цомгашчуьнца къамелдан гІерташ воллу. Мусана вевза иза. Покровскера Іалха ву иза. ТІом болабалале хьалха школехь хьехархо хилла Іалха. Фронтера нохчий цІа бохкуьйтуш, иза Покровске веача, цунна дуьххьара тІекхаьчнарг Муса ву. ХІетахь Іалхина тІехь эпсаран духар дара, некха тІехь цхьа орден, шиъ мидал а йолуш. ХІинца цунна тІехь эпсаран чоа ду, тІехула шуьйра доьхка а дихкина. Коьртахь лергаш долу куй, когахь – хохолаш2. Амма чоин белшаш тІехь погонаш а, куйна тІехь седа а бац. Цул воккха цхьа ваша Сталинградна уллохь вийна. ХІинца уьш кхоъ ваша ву. Массо а зоьртала, могаш, догдика. Покровскехь болх ца нисбелла, шен вежарийн доьзалшца ломара, колхозан ферме балха вахара иза. Цундела уьш, дукха гІел ца луш, хене бовлуш бу. Бакъду, дукха хан йоццуш цомгаш хилла, кхуза больнице валийна цуьнан къена да. Цунна тІаьхьавеана хир ву Іалха.
Цхьа бутт хан йара Муса генна лаьмнашка лесхозе колхозна хьун хьакха вахана. ПхийтталгІа шо бен доцчу цуьнан-м ницкъ, дера, бацара хьаннаш хедо, уьш ломан басешкахула охьа хи йисте текхо, чехкачу хи чу а туьйсуш, охьахьийсо, лахахь схьалеца, аратекхо. Амма цІахь Іен йиш йацара. Цуьнан да кхузткъе итт шо хенара къена стаг ву. Иштта къена йу десте а. Оцу кхааннен кхин гергара а, йуьртара а стаг вац хІокху агІор. Йа уьш мича махкахь бу а ца хаьа. Цхьадика, хІорш кхоъ хІинццалц могаш лаьттира. Схьадалийначу хьалхарчу шина-кхаа баттахь шаьш цІера йеанчу ши гали хьаьжкІех гІетакх деш Іийра. ТІаккха, кхаш тІера кІен, мекхан кан лехьош, акха стоьмаш бууш а, кІел ца диса гІиртира. Іа тІедеача, йалтех буьртиг боцуш дисира. Йалта хаьдда бисинчу хьалхарчу баттахь чекхйелира церан мискачу йийбарх йохка а, хийца а мегаш йолу массо а хІума. ХІинца болх бийр бу бохург хьехочохь а дацара. Іа ма дара. Дохнан фермехь ца бича, кхин болх а ма бацара.Хилча а, къеначу шимма болх муха бийр бара? Ткъа десте – десте йу. Уьш дика бехачу хенахь а, меракІантаца къиза хилла иза. ХІинца, къелло гатбича, уггар а карзахйаьллера. Да чохь воц-воцчухула Муса хьийзавора цо, сагІа деха гІо бохуш. Цо дуьххьара шега и дешнаш аьлча, Іадийча санна висира Муса. СагІа деха! Нохчаша даим а иэхье деринарг! Йа цунна а, йа цуьнан вархІе дена а ца гина сагІа доьхуш нохчо! Мусас дуьхьало йира. ТІаккха церан жимачу доьзалехь дов доладелира. Бакъду, шен зудчунна а, кІантана а йукъахь долу дов дена ца хаьара. Мусас дукха садиттинера дестечуьнгахьара хуьлучу цатемашна. Къеначу ден дог ца доьхчахьана. Ша бахьана долуш цаьршинна йуккъе вас ца йоьжчахьана, шена цатам хиларх могуьйтура Мусас, амма дестечо хІинца тІеІуьттург дан йишйоцуш гІуллакх дара. Мацалла велча a.
– Цхьанна гахь, тІаьхьарчу тІаьхьенна а тІехтохам хир бу. Ас дийр дац иза, нана, – йухагІоьртира Муса.
– Мацалла дала деза вай? Йа къена со, таьлсаш коча а тийсина, арайаларе догдоху ахь? Йа, хьо цІа хиъна а Іаш, хьан къена да хІитта веза нехан неІаре? – тІейегалора цунна десте. – Вайнах боццуче гІуо. Районехь Іаш цхьа а нохчо вац. Йуьрта йуккъе а ца хьийзаш, йистошкахула хІума йеха. Адам дика ду. Жима хьо неІаре хІоьттича, кхалла хІума ца луш вуьтур вац.
Муса вист ца хилира. ДІа ойла йича, цхьана aгІop бакълоьрадесте. СагІа дехар эхь ду бохуш, кху чу а дийшина, мацалла дала йиш-м йац. Шена хьалхара да вохуьйтийла а ма дац. Дависарг-йаІ, Мусал хьалха кхечо дІадолийна мукъане а делара. Мусана ца лаьара и иэхье гІуллакх шегахула дуьххьара къомана тІеэца. Хьанна хаьа, къайллах иштта цхьаццанхьа кхин берш лелаш хила а ма мега? Цо динарг диса а ма тарло цхьанне а ца хууш. Амма – хаахь? XIaн-xIa, дуьйцийла а йац! Цулла-м, мацалла валар гІолехь йу…
Масех де делира цуьнан даг чохь къийсаман дарц хьийзаш. Де-дийне мел дели, ойла дестечо аьллачунна тІетийжара. Бакъду, шен дуьхьа а, йа дестечун дуьхьа данне а дацара цуьнан ойла хуьйцург. ТІаьхь-тІаьхьа гІеллуш, мажлуш кІелвуьсуш лаьтта шен къена да гича, дог дешара цуьнан.
«ХІан-xIa, кІелхьарвала некъ лаха беза, – сацамбира цо тІаьххьара а, – хІара мацалла а валийтина, мацца а цкъа кхуьнан йа сайн вежаршна тІекхаьчча, ас хІун ала деза?»
И сацам хиллачу шолгІачу дийнахь, Іуьйрре гІеттина, пхьаьрса кІел тІоьрмиг лаьцна, кху йуьрта веара Муса. Цхьана урамехула масазза а дІасавахара иза, масазза а цхьацца цІенойн кетІахь сецира. Амма даго ца вуьтура, кевнах чоьхьа а ваьлла, неІаре а вахана, хІусамдайшка куьг кховдо. Іожалла! Стенна кхоьру иза цунах? ХІун ду шен, шен доьзалан, шен къоман а сийл деза? Сий дайна вехачул-м, валар гІоли ма йу! Вала хІунда ле? Буьйсанна ара а вуьйлуш, йолчуьра лачкъийча? СагІа доьхучул-м, къоладар тоьлу!
Оцу ойланаша Іехош, шена хаа а ца луш йуьртах араваьккхинаМуса йуьрта йисттехь лаьттачу цхьана дехачу, тишачу божална тІеІоттавелира. Баьсса тІоьрмиг карахь дестечунна хьалха гІойла а ма дац. ТІехула тІе, уьш кхоъ меца дара. Миччара йаьккхина a, пхьуьйранна хІума йахьа йезара. Ткъа, хьанна хаьа, оцу божалахь каро а ма мега пайдехьа дерг. ДІогахула котамаш лела йежаш. Божална чуьра хур-тІур деш араиккхи ши хьакха. Цхьа хІума ца хилча, хьийзар ма йацара уьш оцу чу. Ма дика хир дара оцу чохь цунна хІоаш карийча!
Муса божали чу велира. ЦІенкъара нехийн баьрзнаш кегош кхин а шиъ хьакха йоллура. БІаьргаш жимма боданах боьлча, Мусана хиира и баьрзнаш мацах цкъа гурахь буракаш, жІаьнкаш, копастанаш цІанйеш дІатийсинчу лоьдгех хилла буйла. Бехк а ца хилла хьакхарчийн уьш кегорах.
Муса чуваьлча, шайн болх битина, хьалатаьІира ши хьакха. Цхьаннан кІомсаршна йукъалаьцна йоккха кІайн бурак йара. Мусан ши бІаьрг серлабелира. Хьакхин багахь дерг жовхІар хиллехь-м, тергал а дийр дацара цо. Цунна гург дийнна бахам бара. Цуьнан меца са йухадерзо ницкъ болуш. Шен цергех тесначу хих къурд бина, божалан неІ тІе а чІаьгІна, хьаьвдех хьокха а баьккхина, тІеволавелира иза. Дуткъий, доца цІагарш хьала а саттийна, хур-хур деш дІаиккхира ши хьакха. Масазза а хьокха тоьхча, эххар багара бурак охьатесира хьакхано. Схьаэцна, хечех хьаькхна, тІера шеташ дІа а йаьхна, Іуьйшуш хан ца йойъуш йиъна чекхйаьккхира цо. ТІаккха, неІ йиллина, ши хьакха ара а хецна, баьрзнаш тІехь цаьршиннан меттиг дІалецира. Дуьххьара карийначу жимчу бурако дог-ойла гІаттийра цуьнан. Нехаш кегор-м эрна хир дац! Таханенна десте Іеххол хІума карайахьара. Кхана цхьа гІайгІа бийр бара цо. Ши жІаьнк! Копастанан дог! ХІан-xIa, хІара болх иштта каде хилахь, церан хІусамехь масех дийнахь йаа хІума хир йу!
Цхьа-ши сахьт далале, Мусан тІоьрмиг йуьккъелц буьзира. Амма, шена карийначу хІонсах бІаьрмециг вуьйлуш, цо кхин дІа а кегайора нехаш. ХІан-хІа, кхин карийча, цуьнга йахьалур йац. Тоийта деза. Кхана йуха а вогІур ву иза. Амма хІара меттиг къайлехь латто йеза. Нагахь цхьанна хаалахь, адамаш гІертар ду кхуза. ТІаккха цара цхьана дийнахь къажбийр бу хІара баьрзнаш.
Муса кхийринарг хила а хилира. Иза мел къайлехь латто гІертарх нахана хиира цо и беркат мичхьара кхоьхьу. Кхо де далале наха иссаза тІекІелдехира и баьрзнаш. Церан доьзал йуха а меца бисира. ХІинца, къола ца дича, кхин некъ бацара кІелхьарвала.
– Дада, вай иштта мацалла дала Іийна девр дуй-те? – элира цо цхьана суьйранна шен дега.
– Ца Іийна хІун дийр ду вай… Со къена ву, хьо жима ву. Болх Далла тІе а биллина, совцур вай. Рицкъанаш Делехь ду, – суьлхьанаш хьийзочуьра йукъах а ца волуш, жоп делира цо.
– Наха, къоладой а, шайна рицкъа лоху. Изза дийр ду ас а.
Ден керара суьлхьанаш охьадийгира.
– ХІун элира ахь? – тевжина Іачуьра охьахиира иза. – Къола? Хьанна дан воллура хьо къола? Хьо хьера-м ца ваьлла?
Дена тІейеана моха сихха дІайелира, кІант шена дуьхьал вист ца хилча.
– Варийлахь, Муса, кхин цкъа а хьайна дага ма даийталахь иза. Къоладар дика гІуллакх дац. Бусалба динехь дихкина иза, нохчийн гІиллакхехь а оьзда дац иза. Хьо хьенан хІун лачкъо воллура? Кхузара бахархой а ма бу шайна дита а, вайна дала а доцуш. Шаьш оццул хала бохккушехь, шайн долчух вайна дакъа дан а гІерта. Эхь ма дара вайна, оццул дикачу оцу адамийн рицкъанна тІе къайлах куьг кховдийча.
– Ас неханиг лачкъор йац, ткъа колхозниг лачкъор йу…, – халла къаьсташ вистхилира Муса.
– Цуьнан хІун башхо йу? Колхоз а, пачхьалкх а адамийн йу. Дерриге а ду адамийн къинхьегамца ІаІийна. ТІехула тІе, колхозо а, пачхьалкхо а до вайна гІо. Колхозо лучух хене ца девлла вай дІайаханчу аьхка а, гурахь а? Варийлахь, мегар дац хьуна. ТІехь дола дан да-нана доцчара хІуъа леладарх, иза хаза ду ма мотталахь. Иэхь ду хьуна иза. Вай кхоъ бен дац, башха, мацделча, делха бераш дац. ХІинцца бІаьсте тІейогІур йу, тІаккха нитташ, хохаш гучубевр бу.
Хьовзийна чекхдаьхна суьлхьанаш, хьарча а дина, гІовталан кисана а таІийна, тІаккха дехха доІа а дина, йуха а цунна тІевирзира да.
– ДагадогІий хьуна, кІант, хьо доьшуш волуш, буьйсанна ахь суна дІайаханчу паччахьан заманахь адамашкахь, къаьмнашкахь латтийначу Іазапах лаьцна, революцис вайн махкахь советан Іeдал хІотторах лаьцна кинижкаш тІера хабарш дийцина? – хаьттира цо Мусага.
ДагадогІу дера-кх. Цхьа-ши шо хьалха ма дара иза. Цкъа иза «Чрезвычайный комиссар» йоьшуш волуш дена гира цунна тІехь нохчийн суьрташ. Цо дийхира и книга шена хозуьйтуш йешар. Ши бІаьрг хьаббой, меллаша суьлхьанаш а хьийзош, вист ца хуьлуш, резахуьлий, наггахь корта а таІош, леррина ладоьгІуш Іара иза.
Цкъа Муса, кІадвелла, сецча, цо дийцира шаьш, нохчийн къехоша, советан Іедалехьа къийсам латторах, шена цкъа Орджоникидзе гарах лаьцна, кхин, кхин дуккха а.
– Ткъех шо хьалха, йокъанаш хилла мацалла хІоьттира Украинехь. Мацаллех бевдда, хене бовла рицкъа лоьхуш, вайн махка баьржира Украинера, Кубанера дуккха а нах. Божарий, зударий, бераш. Доьзалшца цхьаьна. Меца, берзина. Нохчийчохь ца хІоьттинера мацалла. Лаьмнашкахь Іалашбеллера бахам. Цундела гІертара уьш цига. Амма сов сискал йолуш нохчий а бацара. ХІинца тІедаьхкинчу вайгахь а, кху бухахь долчу къомехь а долу хьал хІоьттинера Нохчийчохь. Бакъду, вай кхуза дукха далийна. Вайна тІебаьхкина гІалгІазкхий кІезиг бара. Уьш вайна тІе шайн лаамехь баьхкинера, ткъа вай –нуьцкъах схьадалийна. Со хІун ала гІерта аьлча, оццул шаьш гІаддайна болушшехь, цкъа а, цхьаммо а нехан хІуманна тІе куьг ца кховдийра цара. Лачкъа а ца йора, йеха а ца йоьхура. Цара болх бора. Къахетара мисканех. Меца, дерзина бераш гича, дог дешара. ДуьххьалдІа йуучух болх бора цара.
Амма хала дара царна а, тхуна а. Мисканаш, хІинца вай санна, массо а шайн синошкахьа бевллера уьш. Наношна совдевллера шайн бераш. Церан ницкъ бацара царна кхача латто, уьш дузо, уьш мецачу Іожаллех кІелхьардаха. Ткъа бер хьоме хІума йу. Гуш лаьтташшехь уьш мацалла далийта ца лаьара наношна. Цундела цара лоьхура уьш гуттаренна а шайна тІелаца нах. Бераш доцчу доьзало схьаоьцура уьш. Гор, Муса йаІ, ирс долуш ву хьо и наной ца гина! Кхечу къомана йукъахь, девзаш доцчу адамийн кара бер дІа а лой, маьхьарца йуьртах йолура нана. Бер тІелоцуш стаг ца карийча, иза буса эвла йуккъе, йа некъа йистте охьа а дуьллий, шена цуьнан мохь хазарна кхоьруш, шина куьйга лергаш а къовлий, къаьхьа бІаьрхиш а Іенош, Іадийча санна дІахьаьдда йоьду нана гича, цунах дог Іаьвжий, боьлхура тІеман цІергахь бахчабелла йуьртара къонахий.
ДагайогІий хьуна ПетІамат, Элижа, Мархет а? Вайна тІехула агІор басахь цІенош долуш волчу Кераман Жабраил? Хьаьрса а волуш, нохчийн мотт шера а ца бийцалуш? ХІетахь, иштта вайн йуьртахь дисина, оцу наха кхиийна бераш дара хьуна уьш. И дерриге а цахуучунна моьтту и бераш оцу нехан ду, и нах оцу берийн дай-наной бу. Кхин а дуккха а дисира иштта бераш. Амма, ши-кхо шо даьлча, меца хан дІайаьлча, йуха а баьхкина, цхьадолу бераш шайн дай-наноша дІадигира. Уьш диъ дисира. Хьанна хаьа, церан наной белла хила а мегара. Масех жима зуда, вайнахе маре а йахана, шайн доьзал а болийна, вайна йуккъехь йисира.
Да, ойлане ваьлла, цхьана ханна вист ца хуьлуш сецира.
– Гой хьуна, Муса, цхьа де цхьаьнгахь ца лаьтта. ХІара пачхьалкх – вайн цІа ду, ткъа хІокхунна чохь деха къаьмнаш цхьа нана-доьзал бу. Йиша-вешех цхьанна цхьа бохам, цхьа халахетар хилча, бисинарш цунна гІоьнна, цуьнан догъэца гІоьрта. Иштта, шайн ницкъ ма-кхоччу, вайна гІо дан гІерташ, вайн лазамна дарба лоьхуш лела кху мехкан къаьмнаш а. Царна йамарт хилча, нийса хир дуй? Хьуна дагадеанарг дика хІума дац. Тахана тІамехь дакъалоцуш ду дерриге адам. Герз лело хьуьнаре волу массо стаг тІамехь ву. ЦІахь бисина зударий а, къена нах а царна дуург, тІедухург, герз латтош ду. ЦІахь долчу вай болх ца бахь, вайн барт ца хилахь, вайн къоланаш дан долахь, толам баккхалур бац вайн пачхьалкхе. Меца а, шийла а дуьсур ду. Вуо-м а хьоьгур ду, лийр а ду. Амма, йерриге халонаш ловш, сатухуш хила деза вай. Вайначул мел хала ду тІамехь болчарна. Ахь дІа ладоьгІча, цхьа а доьзал бац кхузахь тІамо да, кІант, ваша вайъаза. Цхьа а доьзал бац кхузахь кийра буззалц сискал гуш. Цара садетта. ХІетте а, оццул холчохь шаьш бохккушехь, цара шайн ницкъ кхочу гІо до вайна. Царна къола дан гІертар дика ма дац. Иэхь ма ду иза. Далла а, Іедална а хьалха гІиллакх доцург ма ду ахь дагалаьцнарг. Сатоха деза, собаре хила веза, Муса.
Мусас сатуьйхира. Цул тІаьхьа дукха хан йалале цунна хезира, хьун хьакха лесхозе нах бохуьйту бохуш. Баттахь болх бан цига воьдучунна ши пунт хьаьжкІаш, кийла моз а, кийла даьтта а лора. Цига ваха сацамхилира Мусан. Бакъду, колхозан председатель Сапар дикка йухагІиртира, иза цига ца вахийта гІерташ. Жима ву, бохура. Амма мичахь бара цунна цига бахийта баккхийниш? Бан а бацара-кх. Зударшка далург Мусага а далур ма ду. Муса къар ца лой хиъча, эххар а резахилира Сапар. Шена йелла продукт йерриге цІахь а йитина, накъосташна тІаьхьа а хІоьттина, лесхозе вахара Муса. Цхьадика, цуьнца цига баьхкинчу оьрсийн зударшкахь а, гІиргІазойн баккхийчу нахехь а жимма хІума йара. Иза цІахь доьхна хьал дитина веанийла хуучу цара, шайгахь йолчух кІез-мезиг луш, меца ца витира иза.
Хьун хьакха вахана бутт кхочуш, стомара лулахоша цуьнга хабар кхачийра, да-нана чІогІа цомгаш больницехь Іуьллу, чехкка цІа кхача аьлла.
ХІинца иза больницин корехь ву. Цкъа, водий, десте чохь Іуьллучу цІийнан коре хІутту, тІаккха да волчу вогІу. Оцу шина корана йуккъехь некъ биллина цо. Амма корах чухьежар бен, кхин цаьрга вистхуьлийла дац. Десте гуттар а чІогІа йу. Иза синкхетамехь йац. Муса коре хьаьвзича, Мохьмад, цкъа халла охьа а хиъна, вистхилира. Амма Мусана ца хезара цо дуьйцург. Мохьмад йуха а дІатевжира. Муса вехха хьийжира кІайчу гІайбех халла бен ца къаьстачу ден кІайчу може, мокхачу йуьхь тІерачу буткъбеллачу мере, нур дайначу бІаьргашка… Коьрте хьийза цхьаъ цхьаннел ирча тайп-тайпана ойланаш. Беснешна тІехула охьаледара дуьра бІаьрхиш. Садукъдан санна, логе хІуьттура хораман шад. Цо беснешна тІе куьг хьоькху, мара ийзабо. Амма лиэдачуьра сацац йа ши бІаьрг а, йа мара а. Маржа дуьне йаІ! Леш доллу-кх и шиъ. Іожалла-м хІоранна а тІехІотта йезаш киртиг ма йу. Дай-наной а даим лаьтташ ма дац. Мацца лей а, цкъа ле уьш. Муса ша а лийр ву цкъа. И дац цуьнан дагна бала бинарг. Цуьнан ши бІаьрг догІанах белхориг, цуьнга са уьйзуьйтург кхин ду. Даймахке, доьзалшка, йиша-веше сатуьйсуш, леш доллучу цаьршиннах къахета. И шиъ делча, цо хІун дийр ду цаьршинна? Больницера цІа дига деза, дІадолла кечдан деза, дІадолла а деза. Мила вер ву цунна улло? Хьан дийр ду цуьнан жимачу дагна маслаІат? Муха воьрзур ву иза шийлачу, йаьссачу, къечу хІусаме ша? ХІун хир ду цунах цаьршиннал тІаьхьа? Мичахь бу-те цуьнан йижарий? Дийна вуй-те ШахІид? Хаац-кх царна тахана Муса дедоьхна хьийзийла.
Кийрара мохь ца балийта гІерташ, дог къуьйлура цо. Дехьо коре хьийзачу Іалхех а эхь хетара велха. Муса жима ма вац, цуьнан пхийтталгІа шо ду. Хаза хир ма дац, иза воьлхуш гича. Амма, амма ма чІогІа кийра хьаьвзина хІара бала! Логе хьалагІерта иза, кхин дІа сецалац иза…
Везан Дела, хаац-кх цхьанне а хІокхуьнан кийрара къаьхьа бала. Мохь аьлла ша велхале, Іалхина генавала гІоьртина, больницина гуонах йолчу баролна тІехьоду иза. Амма цуьнан ницкъ ца кхочу оцу масех секундехь сатоха.
Цуьнан кийрара къора мохь болу…
Дог йухадерза ца туьгуш, букъ тоьхна, пенах корта а таІийна, вехха лаьтта иза цигахь. Цунна ца хаало Іалха шена тІевогІуш а, цо шен белша тІе куьг дуьллуш а.
– Ма велха, кІант, – хеза цунна, генараь санна. – Ма велха. Хьо жима велахь, а нохчочуьнгахь товш дац велхар. Дика тІедеача – куравала а ца веза, бохам тІебеача – велха а ца веза. Халонна тІеІоттавелча, гор вужуш ца хуьлу, ткъа берриге ницкъ тІе а гулбой, текхаш вахана а, хьалха дІавоьду! Хьалаайбал хьайн корта!
Мусан букъа тІехьахула дІа куьг а дохуьйтий, иза шена тІеозаво Іалхас. ТІаккха, цуьнан пхьарс а лоций, цуьнца цхьаьна больницехьа дІаволало.
– ЦІе хІун йу хьан?
– Муса йу.
– Гой хьуна, Муса, хьо оцу шина коре хьийзаш, тергалвеш Іийра со. Суна гира, кийра хьаьвзинчу балано бІарзвина, сайх къаьхкина хьо йуьстахволуш а. Стаг даим могаш а ца лаьтта, даим дийна а ца лаьтта. Амма, цомгаш хиларх, чІогІа цамгар кхетарх даим леш а ца хуьлу. Суна тахана гина хьан да-нана. Нана чІогІа йу, амма Мохьмад гІолехь ву. Да-нана даим лаьтташ дац. Церан дай-наной белла, сайниш а лийр бу, вай дерриг а лийр ду. Иштта ма ду дуьне. Хьуна иза хаьа. Хьо бІарзвинарг кхин ду. И ший лахь, айхьа царна а хІун дийр ду-те, царал тІаьхьа хьайх а хІун хир ду-те бохуш, ойланаш йеш, бІарзвелла хьийза хьо. Оцу Дала мукъалахь, и шиъ толур ду. Амма, Дала шайна тоьхна оьмар чекх а йаьлла, и шиъ лахь а, церан вежарша, кІенташа лелон дерг лелош, и шиъ дІа а дуллур ду ас, ткъа хьо хьайн нахана тІекхаччалц, сайн кІентан санна, хьан дола а дийр ду. Хьуна оьшучохь да а, вежарий а хир ду тхо кхо ваша. Вохий ма хьийза.ТІехула тІе, хьуна цхьанна тІехІоьттина ца Іa xIapa де. Цомгаш хилларг, кху чохь лоьраша дика дарбанаш а леладой, товой аравоккху. Да-нана деллачу берийн Іедало дола до. Ца гина хьуна эвла чу вуллучохь гуонаха беш йолуш долу даккхий, дехий, кІайн цІенош? Интернат йу иза. Нохчийн маситта бер ду цигахь кхобуш. Даа а, тІедуха а ло царна, хаза чохь Іен цІенош ду, кІеда, цІена мотт-гІайба йу, хьоьхуш хьехархой бу. Ша мел холчохь делахь а, Іедало витац стаг бохамехь тесна. Вало, хІинца вайша Мохьмад волчу гІур ву.
Йехачу цІеначу сени чу ваьлча, цаьршинна дуьхьалкхийтира лор-йиша.
– Шуна хІун оьшу, накъостий?
– Цомгашчу воккхачу стагана тІехІотта лаьара тхойшинна.
– Мила ву иза?
– Покровкера Мохьмад.
– Фамили?
– Хаац суна. Зуда а, майра а цхьаьний далийна и шиъ. Суна хетарехь, воккха стаг и дІо неІ йолчу палатехь ву.
Лорйишас корта хьовзийра.
– Мегар дац цунна тІеваха. Къамелдар дика дац цунна.
– Амма, цунна тІе ца хІиттича, цадовлуш хьал хІоьттина-кх тхан.
– ХІан-хІа, мегар дац. Кхетий хьо, иза хІинца а чІогІа ву.
Лорйишин пхьарс а лаьцна, иза а эцна, дехьо а ваьлла, цуьнца лохха къамел дан хІоьттира Іалха. Наггахь Мусагахьа бІаьрг тухуш, корта а теІош, Іалхе ладоьгІуш лаьттара лорйиша.
ТІаккха, дежурки чу а йахана, ши халат йохьуш, сихха йухайирзира.
– Сагатдо ахь, жима стаг? – хаьттира цо, халат тІейуха Мусана гІо а деш. – Баккхий нах кестта, то а белла, цІа богІур бу. Воккха стаг вуьззина къонах ву. Оццул чІогІа кхетта цамгар иэший цо. Тахана хІума а кхаьллина, метта охьа а хуу. Са ма гатде, диканиг. Кестта цІа догІур ду и шиъ. Жимма ахь сатоьхчахьана, дерриг а дика хир ду.
ХІун дара а хаац, Іалхин а, оцу догцІеначу оьрсийн йоьІан а дешнаша сапаргІат даьккхира Мусан. Лесхозехь наха шен дола деш, церан мах хадо ца хиира цунна. ХІетахь иза бохамехь вацара, ткъа хІинца бохам тІехІоьттича, цунна хьалха ша висина моьттинчу хенахь хааделира Мусана ша цхьа воцийла а, адамийн дикалла а.
ХІара шиъ чукхаьчча, Іалхас делла салам дІа а оьцуш, хьалаайъавала гІоьртира Мохьмад. Амма Іалха, цуьнан оза куьг схьа а лаьцна, белша тІе дайн куьг диллина, саца а вина, уллохь лаьттачу гІанта тІе охьахиира.
Мохьмадца цхьаьна палатехь Іуьллуш кхин а кхоъ стаг вара. Іалхина бІаьрг ма-кхийтти хиира уьш мича къомах бу. Доккха сира ши мекх а, озачу йуьхьа тІехь боккха, беха мара а болуш волу воккха стаг гуьржи вара. Цунна дуьхьал маьнги тІехь коьртахь къорза пес йерг узбек вара. Сонерчу маьнги тІехь нохчийн жима кІант Іуьллура.
Мохьмадна уллорчу тумбочкина тІехь а, чохь а миска даарш дара. Іаьржачу бепиган йуьхк а, узбекийн кхаллар а, йакъийначу кемсийн кан а, масех Іаж а.
– Воккхачу стагана тІаьхьадаьхкина шу? – хаьттира гуьржичо. – Дика даьхкина. Дика адам ду Мохьмад. Оьзда стаг ву. Схьа чувалийначу хенахь гІуллакх дика дацара сан махкахочун. Амма тхо, кавказски къена нах, мокхаз санна, чІогІа ду. Тхо лийр дац шуна, шайна паргІат Іелаш. Шу цІа дирзича, Мохьмад волчу хьошалгІа вогІур ву со. ТІаккха тхойша цхьаьний сан даймахка Кахете, гІур ву. Цигахь сан ширачу доттагІаша тхойшинна хьалха хІоттор йу чагІарх йуьзна чури. Тхаьшшинна хачапуриш йууш, тІе чагІар муьйлуш, чангула а лоькхуш, гуржийн мехкаршца хелхавийр ву. Амма сан генацвале реза вац чагІар мала. Шен цІархочо шайна дихкина, боху. ХІумма а дац. Ишттачу дийнахь маларх къа хир дац. Амма хелха-м вер ву. Тхан йуьртарчу уггар хазачу йоІаца! ХІан, генацвале?
Мохьмада, виэла а къежаш, корта хьийзабора.
– ХІара кхо стаг а, кху чуйогІу и оьрсий йоІ а ца хиллехь, чІогІа бІооьшур бара сан, – элира цо, гуьржичун къамел сецча. – Шайна тІаьхьабеанчу кхачанех ах суна схьало.Ткъа и йоІ, ша балха йогІуш, суна хІума ца йохьуш ца йеана цкъа а. Хьашт дац, ас йуур йац аьлча а, ца Іа. Хьайн зудчунна ло олий, дехьа чу йохьуьйту. Цхьацца забарш йеш, сан догъиэца гІерта берриге а. ХІара гуьржи ву самукъане стаг. Масазза а Нохчийчохь хилла ша, боху. ДІогахь Іуьллучу узбекан зуда йац. Ша товелча, цхьа жима зуда а йалийна, со ловзарга кхойкхур ву бохуш забарш йо цо. Дика адамаш ду. Вайх чІогІа къахета царна. ХІокхара цамгар йаййина сан.
Чувеанчу шиннан дукха Іойла доцийла хууш, къамел сацийна, дІатийра Мохьмадан накъостий.
* * *
«Гор, ШахІид йаІ, ма халачу хьоле вожийна-кх ахь со! – ойла йора Іалхас, Мохьмадан лекхачу, хебаршка ихначу догучу хьаьжа тІе шен шийла куьг а диллина. – Хьанна моьттура, хьан доьзал суна кху хьолехь карор бу. Хьо дийна ву, хьо шайна тІекхочур ву моьттуш, xIopш Іa, ткъа хьо, хьо вина, хьо кхиийна нана-нохчийн латта цхьана къацахетарша хьайгара дІа а даькхина, хьо байлахь витинийла хууш санна, генарчу белорусски латто шен кийра тІеэцна…»
…ДІайаханчу аьхка фронтехь хьалхатеІачу советски эскаршца цхьаьна июнан тІаьххьарчу деношкахь Бобруйска улло кхечира Іалха гІуллакхдеш волу инарлин И.А.Плиевн дошлойн-механизированни группа. Цхьана суьйранна церан участкехь тІом соцунгІа а хилла, жимма садаІа меттиг йаьлла, шен эскадронца жимачу кІотарахь садаІа сецначу Іалхина тІевалийра цунна вевзаш воцу къона сержант.
– Накъост капитан, хьо нохчо вуй? – хаьттира цо, маршалла хаттар а доцуш.
– Ву. ХІунда хоьтту ахь?
Нохчийн а, гІалгІайн а халкъаш махках даьхначул тІаьхьа оцу къаьмнех болчу салташний, эпсаршний тІехь шатайпа тергам латтабора эскаршкахь гІуллакхдечу пачхьалкхан кхерамазаллин органийн белхалоша. Ткъа вуьшта, кхечу къаьмнех болчу бІаьхаллин накъосташца вошалла ларделира цхьа а тайпа хийцам боцуш. ХІетте а, органаша къайлах лелочу эладитанаша кІез-кІезиг буллуш цатемаш буллура цхьаццаннийн дегнаш чу. Дукха хан йалале массо фронтера нохчех, гІалгІайх а могІара бІаьхой тыле дІабигира. Изза кхоллам эпсаршна тІе а кхочур буйла хууш, шайн полкан штабера стаг веача, йа ша цига дІакхайкхича, дог духура Іалхин.
– Кхузара дІа генайоццуш цхьана йуьртахь чІогІа чевнаш хилла Іуьллуш сан доттагІ ву… Нохчо ву иза. Тахана хилла цунна чевнаш. Валарна кхерам болуш хьал ду… Ша валале йа ша тыле дІавигале, шена тІе цхьа нохчо кхачор дехна цо соьга. Цунна цхьанхьахула-м хезна кху полкехь хьо хилар. Кхетий хьо, накъост капитан, лачкъийна вигна а, хьо а воцуш цунна тІе йухаверза йиш йац сан… Хьайна хаахьара, тхойшинна вовшийн мел чІогІа дукхавеза. Тхан дивизин разведкин начальник ву иза. Іаламат майра, каде, хьуьнаре, догдика… ТІом болабеллачу хьалхарчу дийнахь дуьйна схьа даим а цхьаьна ву тхойша. Хьайна хаахьара, иза мел дика кІант ву…
– Генахь вуй иза? – хаьттира Іалхас.
– Пхи-йалх километр.
Сихха полкан командирна тІе а вахана, шена тIeІоттаделла гІуллакх цуьнга дІадийцира Іалхас. Вуьшта а Іалха догдоьхна лелий хуучу полковнико, дуьхьало ца йеш, оцу буьйсанна мукъа витира иза. Говрашкахь воьду хІара шиъ ах сахьт далале дІакхечира йаьгна чим хилла лаьтттачу хьуьнна йуккъерчу жимачу йуьрта. Ларамаза дийна дисинчу деккъачу цхьана цІа чохь Іуьллура чІогІа чевнаш хилла масех салти. Узарш деш, синкхетамах а бевлла, харцлуьйш Іохкучу царна гуонах хьийзаш лорйиша а, капитанан чинехь хирург а вара. Баьрччехь, кІел сийна буц а йаржийна, оцу тІетесначу плащ-палатки тІехь, берриге накха а, хьаж а бинташца дІа а лаьцна Іуьллучу дархочунна тІевигира иза сержанто. Дархо, ши бІаьрг а биллина, Іалхега хьаьжира. Цуьнан дог-ойла айъалур йацара-те аьлла, салам делира Іалхас.
– Ва Іалайкум салам! Бехк ма биллалахь, со хьала ца гІаттарна…
Дархочо са чуоьзча, цуьнан накха иэтІачу левсих тарлора.
– Лейтенант Магомадов, хьуна къамелдар зуламе ду! – схьа мохь туьйхира корехь лаьттачу капитана-хирурго. – Хьо тыле дІа хьажавале, хьуо кхоош хьайн дегІе жимма ницкъ баийта. ХІинца-хІинц машина кхочу бохуш ладоьгІуш Іа со.
Лейтенант велакъежира:
– Алексей Михайлович, со Іожаллех цкъа а ца кхийриний хьайна хуъушехь, хІунда дуьйцу ахь иза? Со кхузахь вуьсур волуш ма ву. Цул, со а витина, шу дІадахале, жимма къамелаш де вай…, – дархочо шен ши бІаьрг сержанте хьажийра. – Баркалла хьуна, Вася. Шуна кхета хала болчу тхоьгарчу балано кхайкхийти соьга хІара махкахо сайна тІе. Айхьа суна мел доккха гІуллакх дина, мел боккха там бина хьайна хаахьара, Вася… Тхо, нохчий, жима халкъ ду. Цундела эскарехь гІуллакхдеш берш а кІезиг бу… Эзарнаш километрашка йахйеллачу фронтехь масех миллион бІаьхошна йукъахь цхьацца-шишша массанхьа a баьржина сан махкахой каро хала ду… Амма, даима санна, хьо ларий хьайна тІедиллинчу халачу декхарца… Баркалла хьуна, Вася. ХІинца, ахь бехк ца биллахь, ас кху сайн махкахочуьнцатхешан ненан маттахь къамел дийр ду… Хьайн цІе йийцахьа…, – Іалхе хьалахьаьжира дархо.
– Іалха йу сан цІе.
– Мичара ву хьо?
– Веданара.
Дархо цхьана минотана садоІуш дІатийра.
– Суна хетарехь, сан оьмар миноташка йирзина. Цундела сайна ала луург хьоьга сихха дІаала гІоьртур ву со… Нохчий шайн даймахкахь, шайн йарташкахь бехаш хилча-м, вайх хилларг вайн доьзалшка дІахоуьйтур дара накъосташа, командованис… ХІинца со а, хьо а валарх, вайн доьзалшна хуур дац. Уьш мичахь бу а, дийна бу-бац а ца хаьа вайшинна… И ду соьга хьо схьакхайкхийтинарг… Сан дехар ду хьоьга ас йоху цІераш дІайазйар…
Арахь машинан тата хезча, сихха корах арахьожура лор. Амма цо ладоьгІу машина гучу ца йолура.
– Со Бенара ву. Фамили – Магомадов йу тхан, цІе – ШахІид йу. Кхузткъе итт шо хенара да ву сан Мохьмад цІе йолуш. Нана йац… Десте йу Бесира цІе йолуш. Элита а, Белита а цІераш йолуш сол йоккха шиъ йиша а, дейтта-пхийтта шо хенара Муса цІе йолуш цхьа ваша а ву. Ший а йиша Бенахь марехь йу, Ахьмад а, Іадиз а цІераш йолчу шина стагехь. Хьо валаза дийна вайн нахана тІекхачахь, и сан нах а лахий, цаьрга сох хилларг дийцалахь…– ШахІидан ницкъ тІаьхь-тІаьхьа оьшуш, аз, гІеллуш, хеда дуьйлира. – Ткъа вайн нахе беана бала, бохам… Цуьнан ойла йан воьлча, хьерваллаза вуьсу… Амма вайн халкъ мацца а цкъа шен махка цІа доьрзур ду. Мацца дирзина а, цІа доьрзур ду… Хено къастор ду дерриг a… Партис иштта дуьтур дац и гІуллакх… Вай теша цунах. Ткъа вайнахана бохам бинарш таІзарх кІелхьара а бевр бац…
Іалха, мацца а цкъа шаьш вайн дай баьхначу лаьтта тІе цІа дирзича, тхан йуьртан кешнийн кевне, гу тІе, сан безамна цхьа жимо гІайракхан тІулг богІа, алалахь…
– ХІан-xIa, ШахІид, ахь санна, ас а лоцур йу и къиза Іожалла. Со а тешна ву, вайн халкъе беанчу иэрчачу бохамо хІара дуьне а къахьдина, хьо хьуо Іожаллин бага гІиртина хилар. Изза до ас а кху деношкахь, амма, хьо санна, ирсе ца хилла со…
– Лейтенант, къамел ма дехьа…, – йукъагІоьртира лор. Амма иза ШахІида сацийра.
– ХІумма а дац, Алеша… Цхьа масех минот бен ца йисина…
ШахІид вала герга вуйла хиъначу Іалхас цуьнан корта меллаша хьала а айбина, шен кара биллира.
– Вася… сан доттагІ!
Шен цІе йаьккхича, сержант ШахІидна хьалхха гора вуьйжира.
– ХІун боху ахь, ШахІид?
– Хьуна хаьа-кх, Вася, тхан халкъана тІехь динарг… Тхо йамарт, кІилло а хилла-м ца дина цунна и таІзар…Тхан жима халкъ… Жимачунна халахетийта атта ма ду… Нагахь тхан халкъана хьо волчохь цхьамма вуон дош алахь… тхоьгахьа гІо даккхалахь… Тхуна йамарт, кІилло нах дара ма алийталахь…
– Ахь хІун дуьйцу, ШахІид! Хьан эр дара шуна харцдерг? Дукха хенахь дуьйна, дерриге а дуьненна хууш ма ду шун халкъ майра, тешаме, доьналла долуш хилар!
– Баркалла хьуна, Вася… Со теша хьох, сайн вешех санна… Іалха… со леш воллу… Вайн дайн гІиллакхехь дІаволлалахь со… Виц ма лолахь – Нохчийчоь… Нохчийн кІенташка дохий ма хьийза ала… Цул а йаккхий халонаш тІеІиттайаларх, вайн дай а ца боьхна… Дала хьукма долда… вайн халкъана тІехь и харцо лелийначарна!…
ШахІидан дешнаша гуонах дерг дерриге а дицдина, цхьана минотана шен ойланашца гена нохчийн лаьмнашка, винчу йуьрта вахара Іалха. Нохчийн уггар ширачу йартех цхьаъ. Буьрсачу Шемалан столице. ГІараваьллачу харачойн Зеламхас дуьххьара шен бекхаман куьг айбинчу меттиге. Цигахь вина, цигахь ваьхна Шемалан тоьллачу наибех цхьаъ хилла волу Іалхин денденда Эдал. Іаьлбаг-Хьаьжин гІаттамехь дакъалоцуш вийна Іалхин денда. Деникинцех леташ Соьлжа-ГІалина уллохь воьжна Іалхин деваша. И санна йу нохчийн муьлххачу а доьзалан биографи. Нохчийн халкъо бІеннаш шерашкахь шайн цІийца хьандина и исбаьхьа лаьмнаш дІадаьхна цаьргара. Ванах, кхин гур доцуш ду-те Іалхина ша вина, бераллахь левзина и хьоме лаьмнаш, хьаннаш…
Оцу къаьхьачу ойланех Іалха йукъахваьккхира ШахІидан малделлачу дегІо…
– ШахІид!? ШахІид!? – мохь белира сержантан. –Велла! Хьо турпалх а къинхетам ца бин-кх Іожалло! ШахІид, сан доттагІ, сан ваша, ламанан кура леча… Суна хаьара, ахь Іожалла лоьхийла… Сан ницкъ ца кхечира хьо ларван… Ва, неІалт хуьлда хьан цІеначу даг чу дІовш доьттинчунна!
Шайн халкъ бехк-гуьнахь доцуш махках даьккхинчул тІаьхьа йерриг фронташкахь а, партизанийн боламашкахь а дера а, турпала а летара нохчий. Оцу тІе уьш тоьттура масех бахьано. Шайн халкъана тІекхоьллина и харцо а, дина иэхь а ца лалуш, тІеман арахь Іожалла лоьхуш летара. Даймахкана йамарт хилла боху нохчийн халкъана тиллина цІе харц хилар хаийта гІерташ. ТІамехь болчу нохчийн кІенташа турпала хьуьнарш, Даймахкана тешам а гайтича, бехк-гуьнахь доцуш и харцо тІе а кхоьллина, махках даьккхинчу халкъана тІера и харцо дІайаккхаре догдохуш а. Амма, шен халкъана эхь дина, цунна харц таІзар дина аьлла, мостагІашкахьа ца волура цхьа а.
Халкъ таІзардеш махках даьккхинчул тІаьхьа тІамехь хьуьнарш гайтинчу нохчашна орденаш йалар а, турпалхочун цІе тиллар а сацийра. Фронтан командованис йа Москвахь чекх ца бовлуьйтура уьш. Цундела, эскаран, дивизини, йа полкан командованин хьехаршца, орденна а, йа турпалхочун цІарна а хьуьнар гайтинчу цхьаболчу нохчийн эпсарша шаьш кхечу къомах йазбойтура – гуьржий, хІирий, гІезалой, гІумкий, суьйлий, и. дІ.кх. а. Иштта цхьа могІа хІилланашца толаман де тІекхаччалц тІамехь бисира дуккха а нохчий,
Іалхин ца дийзира цхьа а хІилла лело. ШахІид дІавоьллинчул тІаьхьа цхьа бутт баьлча, тІамехь луьра чов хилла, йеххачу хенахь госпиталехь а Іиллина, йуха фронте ваха ца магош, цІа хьажийра.
ЦІа мичахь ду-м ца хаьара…
… Іалхас доккха садаьккхира. Цхьа кІира хьалха хиънера Іалхина ШахІидан доьзал Покровкехь хилар. Цунна и хиъначу хенахь Мохьмад а, Бесират а чІогІа цомгаш дара, ткъа Муса лесхозехь вара. Цомгашниш больнице а балийна, Муса цІа кхайкхира Іалхас. Амма ШахІидах хилларг Мохьмаде дІахоуьйтийла дацара иза товелла верззалц.
– Мохьмад, хІара кІант а валош со хьуна тІеваран бахьана дийца лаьа суна, – долийра Іалхас, ша цуьнан могашалла хаьттина ваьлча. – Ас хьехар дала воккха ву хьо, цундела хьуна соьгара хьехар ца оьшу, ткъа гІо оьшу. Тхо санна, махках ваьккхина хьо, амма хьайн йиша-вешех, йуьртахойх къастаро хІара бала тхуначул базбина хьуна. Іожалла вайна тІаьхьа хІоьттина лела. Сахьт дац валаран. Цунна а ца кхоьру хьо. Цунах кхера а воккха ву хьо. Кхузахь Іуьллучу хьайн а, хьайн хІусамненан а ойла кІезиг йо ахь. ХІара дуьне иштта декъаза дуучул, нахана бала а хилла дехачул, делла дІадовлар гІоле ма йу, боху хьан даго. Амма хьан дагна бала бинарг, хьан садуург, хьуна хьайн цамгар а, гуонаха хьийза Іожалла а йицйинарг кхин ду. Ахь ойла йо делла шаьшшиъ кху чуьра арадоккху долчу дийнан. Тезет хІотто йуьртахой а бац, кадам дІаэца гергарниг а вац, тІаьххьарчу новкъа ваккха нийсарой а бац. Шаьш делча, лийчо, марчо хьарчо, сагІа даккха, мел кхайкхо стаг хир вац-кх, боху хьан даго. Цул а дазделла хьуна шайл тІаьхьа кІант висар. Цуьнан дола дан стаг цависар. Бакъ дуй и, Мохьмад?
Ши бІаьрг хьаббина, ладоьгІуш Іачу Мохьмада меллаша кхузза корта таІийра:
– Бакъду иза, Іалха. Сан дагахь дерг цІенна схьадийци ахь.
– Амма оцу агІор ахь сагатдан ца оьшу, Мохьмад. Сингаттамо йолчу тІе а чІагІйо цамгар, Іожалла гергауьйзу. Хьан сапаргІат мел хили дегІа тІера цамгар сиха дІаайбалур йу. Генахь бисина хьоме Даймох, байлахь дисина дай-нанойн кешнаш йукъа а лоцуш, дуй биъна, ас дош ло хьуна, нагахь, цхьа Делан болх хилла, сайл хьалха хьан а, хІусамненан а Іожалла хилахь, сайн да-нана санна, лоруш, царна тІехь айса дендерг шуьшинна тІехь деш, шуьшиъ дІадолла а, шен нахана тІекхаччалц, хІокху лаьттачу шун кІентан сайн кІентан, вешин ас дендолу дола дан а. Нагахь ас хІара сайн дуй къарбахь, хьуна деллачу дашах со вохахь, Дала хьуна дуьхьал йуьхьІаьржа а валавойла со!
Делкъанна йуург йохьуш чуйеанчу лорйишас йукъахдаьккхира Іалхин къамел.
– Гой хьуна, жима стаг, дада дика Іаш ву. – Мусан белшах куьг туьйхира цо. – Ткъа хьо воьхна хьийзара. ХІинца арадовлар доьху шуьга, накъостий. Цомгашчунна дика дац дукха лер. XIoкхо хІума кхалла а йеза.
Іалха хьалагІеттира.
– Амма шуьшинна хІума хила йиш йац, Мохьмад. Шуьшиъ, Дала мукъалахь, толур ду. Схьало хьайн куьг. Меттахъхьен пурба дац хьуна, – Мохьмадан куьг схьа а лаьцна, тIe охьа а таьІна, цуьнан некхах шен накха туьйхира Іалхас – Марша Іойла хьо! Вайн везачу Дала маршалла дойла хьуна! Варийлахь, цхьана а хІуманна са ма гатделахь. Дала диканна цхьаьнатухийла вай.
Цаьршинга хьоьжуш хІоьттина лаьттачу Мусана гира ден балдаш дегалуш, дазделла бІаьрнегІарш тохалуш, царна йуккъера схьа Іовдаделла бІаьрхин тІадамаш, хебаршка ихначу мокхачу беснешна тІехула меллаша шершаш кІайчу можа йукъа а доьлла, довш.
VI
Тахана дог декхаделла, дегІ дайделла райисполкоман председателан кабинета чуьра арайелира Анастасия Федоровна.
Исполкоман председатело Турсунбековс цуьнга бешийтина спецпереселенцашна гІодаран хьокъехь болу правительствон сацамаш. ЦІенош-бахам вовшахтоха ахча а, машанна даьхний доло цхьацца бежана а лур ду царна. Цул сов, пачхьалкхо нохчашна хІор а син цІарах ло йалта а жимма алсамдаьккхина. Дукха ца леш, тІедогІучу йалташна дуьхьал гІур бац-те уьш…
Кертах дІатесна лаьтта шен говр схьайаста ойла хилла, цкъа дуьрстанан урх схьа а лаьцна, йуха а дІахийцира цо. Дерриге гІуллакхаш чекх а ца дохуш, цІа гІойла а ма дац. Комендатуре а йахана, нохчийн хьокъехь дагайала дезаш дуккха а гІуллакхаш ду Анастасия Федоровнин. Нохчашна йукъахь нисло хІинца а гІадданза наггахь стаг. Цхьаццаволчун аьтто хилла шайн долара безачу механ хІуманаш шаьш махках дохучу дийнахь кІелхьарйаха.Цхьаццаволчун доьзал жима а, кегий бераш цахиларо а аьтто бина. Иштта, гай йуьзна, дегІехь ницкъ болчу цхьамма шен зудчунна тІе зуда йалийна. Цхьана стеган ши зуда хиларх-м кху махкахь башха тамаша а ца бора. И шираллех дисина гІуллакх Іедало дукха хан йоццуш дІадаьккхина меттигерчу бахархошна йукъара. ХІинца а нисло къайллах шиъ-кхоъ зуда кхобуш узбек, киргиз. Амма уьш мацах цкъа балийнарш бу. Кху тІаьххьарчу шарахь, зудчунна тІе зуда а йалийна, уьш ший а цхьана стагехь йехаш меттиг хилла йац. ХІинца ишттаниг нохчашлахь долалуш лаьтта. Кхузткъе итт шо хенарчу воккхачу стага бухарчу зудчунна тІе йоІ-стаг йалийна. КІел хІотта тхов а, даа-мала а доцуш, вала верас воцуш йисина и йоІ а йахана цуьнга.
Ткъа воккхачу стага Іедалх лечкъадо иза ша шена йерзийна хилар. ХІара да-нана делла йисина шен гергарчу нехан йоІ йу, цундела, тІе а лаьцна, кхобуш йу, боху цо. ЙоІа а чІагІдо изза. Ткъа гІуллакх иштта цахилар Настина шера го.
Йуьртахь нохчийн маситта бер ду, ткъа царах школе лелаш йалх бен дац…
Кхин масане ду уьш! Дерриге а йуьртсоветан декхаршна чудогІуш а, Анастасия Федоровна шайца ларор йолуш а гІуллакхаш ду уьш. Амма нохчий спецпереселенцаш бу. Цаьрца доьзна кхолладелла гІуллакх – иза жима делахь а, доккха делахь а – комендатурехула къасто дезаш хуьлу. Хьалха кхузахь комендант хиллачу Чалийца дерриге а гІуллакхаш дика дІанисдора цо. ХІокхо санна, нохчех къахеташ, доглозуш, церан гІуллакхна шен са дІаделла, болх бора Чалийс. Амма иза цхьа бутт хьалха, кхузара дІа а ваьккхина, кхечахьа балха вахийтина. Ткъа мила, муха стаг ву-те керла комендант?
Цхьа хІума-м йаздеш стоьла тІе йуьхьар а вахана хиъна Іачу коменданто, маршалла а хоттуш, Анастасия Федоровна чоьхьайаьлча, шен балхах йукъах ца волуш, цунна неІарехь гІант гайтира.
– Хьайн гІуллакх схьадийца ахь, гражданочка, нохчаша йа къоладина, йа йиттина хьуна?
Анастасия Федоровна цецйелира.
– Суна-м иза а, йа важа а ца дина нохчаша. Со Покровкехь йуьртстоветан председатель йу. Хьуна ма хаъара, цигахь бехаш нохчий бу. Церан хьашт-дезарех лаьцна хьоьца къамел дан йеанеpa co.
– ХІаъа, суна йуьйцу хезна хьо. Васильева Анастасия Федоровна. Девзаш хир ду вайша. Сан фамили Кривошеев йу. Иван Харитонович. Сол хьалха хиллачу коменданто Чалийс а, ахь а нохчий, шайн тІома кІел боьхкина, кхаьбна бохуш, дийцина соьга. Йоккха гуманизм йу иза-м. Схьадийцал. Со ладугІуш ву.
Анастасия Федоровнас цхьаъ ца дуьтуш дІадийцира нохчашкара хала хьал, оцу халачу хьоло уьш зуламашна тІететтар, комендатуро жимма а шен гІо лаьцча, нохчашка и цхьадолу зуламе гІуллакхаш ца леладайта а, цаьрга хІоьттина хала хьал жимма аттачу даккха таронаш хилар а. Ша и дуьйцуш, аз дегадора, легашка шад хІуьттура Анастасия Федоровнин. ТІулг белхабалла инзаре ирча дара цо дуьйцург. Амма Кривошеевн йеакІов йуьхьа тІexь цхьа а тайпа хийцам ца хаалора. Оцу чохь цхьа а адам доцуш санна, шеквоцуш ла а доьгІуш, шен болх бора цо.
– Дийцина йелин хьо? – хаьттира цо, Анастасия Федоровна къамел дечуьра сецча. – Оцу къеначу стеган бухарчу зудчо арз диний хьоьга, шена тІе зуда йалийна аьлла?
– Ца дина.
– Къеначу стага йигначу йоІа арз диний хьоьга, ша шена ца везачу къеначу стага нуьцкъах маре йигна аьлла?
– Ца дина.
– Дай-наноша аьрзнаш дой хьоьга, шайн бераш доьшуш дац бохуш?
– Ца до.
Кривошеевс, ши куьг дІаса а тосуш, белш саттийра.
– Ткъа ахь тхоьга хІун де боху?
Анастасия Федоровна цецйелира. Иза ца тешара шена и дешнаш хазарх.
– Ой, цара муха до аьрзнаш? Аьрзнаш дан йиш йоцчу хенахь кхолладелла и гІуллакхаш. Ткъа иштта гІуллакхаш хила таронаш вай йитича, хилла девлларш мага а магийтича, царах хІун хир ду. Уьш вуьшта а бу боккхачу балехь…
– Белахь, бу-кх шайн бехкенна, – йукъахйаьккхира иза Кривошеевс. – Шаьш советски Іедална дуьхьал гІуьттучу хенахь, шаьш Гитлерна герз буйнахь гІо дечу хенахь, ойла йан йезара цара таханлерчу дийнан. Цхьа а вац царна хиллачунна бехке, уьш шаьш бу. ДІадаханчу бІешеран дохалла оьрсашна дуьхьал гІазотан тІом бинарш уьш ма бу. ХІетахь бІе эзарнаш оьрсий хІаллакбина цара. Революци хиллачу хьалхарчу дийнахь дуьйна, шаьш махках баххалц, советски Іедална дуьхьал герз буйнахь дуьхьало йина. ХІара тІом болабелча, цхьа а фронте ца воьдуш, шайн хьаннашкахь, лаьмнашкахь бандитийн гІеранаш кхоьллина, советски эскаршна букъа тІехьахула йамарт тІелетта. Доцца аьлча, кху тІаьххьарчу бІе шовзткъе итт шарахь кавказски ламанхошна а, вайн махкарчу кхечу халкъашна а йукъахь барт, доттагІалла хила ца дуьтуш, цигахь къаьмнашна йукъахь мостагІалла латтийнарш и нохчий хиллий хаьий хьуна, лоруш йолу Анастасия Федоровна?
Анастасия Федоровна йист ца хилира. ДуьххьалдІа шен легашка гІоьртинчу шадах къурд а бина сецира иза. Цунна хаац бІе шо, цхьаъ ах бІе шо хьалха хІун хилла. Ца хаьа цунна нохчий советски Іедална дуьхьал хилла ца хилла а, цара Гитлерна гІо дина йа ца дина а. Цо шен шовзткъе итт шо дерриге а Покровкехь даьккхина. Иза къинхьегамхо йу, йиъ класс бен хаарш а доцуш. Цунна дика хуург йалташ кхиор а, даьхний кхабар а, керт-ковхь гІуллакхдар а ду. Хьанна моьттура, цунах йоккхачу йуьртан куьйгалхо хир йу? Масане хир дац моьттург хилийти кху тІеман шераша. Амма цунна цхьаъ хаьа…
– Стенна бехке бу и зударий, бераш? – хаьттира цо, Кривошеевна тІе ши бІаьрг боьгІна. – Уьш а бара Гитлерна гІо деш?
– Иза вайшиннан хьекъал оьшуш гІуллакх дац, накъост Васильева. Ас цхьа хьехар дийр ду хьуна. Хьо зуда а хиларна, хьан майра а, ши кІант а фронтехь хІаллак а хиларна, хІинца хьо цхьа хиларна а, ахь нохчашна деш долу йишийла шайна ца гучуха ІадъІийна кхузахь. Амма тІех хІума дика дац. Советски Іедалан мостагІий хиларна, Даймахкана йамарт хиларна, правительствон сацамца нохчашна таІзар дина. Сталина буха куьг йаздина болу и сацам цхьаммо а дІасатетта а, бийцаре бан а оьшуш дац. Кхийтин хьо? Уьш кхуза бусто а, кхетош-кхио а ца балийна. Кхийтин хьо? Нагахь меттигерчу бахархойн, йукъараллин долаллина тІe куьг кховдадо-кх цара – тхоьга схьаала. Нагахь кхин хІуъу цхьа Іедална, меттигерчу бахархошна зуламе дерг до-кх цара – тхоьга схьаала. Оха таІзар дийр ду. Ткъа уьш шаьшлахь вовшийн карах белча а, вайн гІуллакх дац. Кхийтин хьо?
– ХІан-xIa, ца кхийти! Уьш а ду, тхо санна, адамаш. Зударий, бераш, къена нах…, – эххар а мохь белира зудчун.
– Делахь, хьо цІа йахча, тховса ойла йер ахь. Хьуо тахана мичахь хилла а ма дицде.
Кривошеев, кІоршаме вела а къежна, зудчуьнга арайала йезар хоуьйтуш, хьалагІеттира.
* * *
Комендантурин сени чохь лаьттара безамехь, цІена йуьхь-сибат долуш йуккъерчу дегІара шовзткъа шо хенара нохчо. Бесни тІехь а, чІениг тІехь а уьрсо хадийна цІийн хьоькхнаш йара. Схьахетарехь, Іуьйранна аравалале маж-мекх даьшнера цо. Цкъа-шозза комендантан кабинетан неІаре а вахана, ладуьйгІира цо. Чуьра схьа дов хезара. Зудчун а, стеган а.
Церан къамел дахдала доьлча, уьйтІа а ваьлла, пальтон киснара кисет схьайаьккхира цо. Томкин цигаьрка а хьарчийна, иза бага а лаьцна, цІетуханца кІожам лато вуьйлира иза. Чолакхчу аьрру пхьаьрсо новкъарло йеш, дикка къахьийгира цо кІожамах цІе ца леташ. Эххар а, цигаьрка а латийна, боккха баьккхина кІур пехашна чу а оьзна, шуьйрачу мераІуьргашкахула а, багахула a дІахийцира. Коменданто ша хІунда кхайкхина ца хууш, сагатлучу цуьнан са декъаделира.
Бешехьа а вирзина, керта тІе а тевжина, цигаьрка уьйзуш лаьтта иза, цІийнан неІ йоьллу а хезна, тІехьахьаьжира. БІаьргех йовлакх а хьоькхуш, оцу чуьра арайелира церан йуьртда Васильева. Иза шега хьажа кхиале, дІавирзира нохчо. Схьахетарехь, зудчунна ша кхузахь гойла ца лаьара цунна.
Оьзна йалазчу цигаьрканах кхоам хетта, цхьана метта шозза-кхузза кІур а баьккхина, кертал дехьа а кхоьссина, чувахара иза. Цхьана масех секундехь неІарехь соцунгІа а хилла, неІарх пІелгийн голаш туьйхира цо. Чуьра схьа оьгІазе аз хезча, меллаша чу а ваьлла, маршалла а делла, неІарехь ирахь сецира.
Нохчочун маршаллина дуьхьал жоп ца луш, кехаташ кегош, вехха Іийра комендант. ТІаккха шен цІен ши бІаьрг цунна тІебуьйгІира цо.
Хьалха а таьІна, гуонаш севсина цІен ши бІаьрг цуьнан дегІа тІехула а кхарстийна, цхьана йукъана нохчочун чолакхчу пхьаьрса тІехь сецира.
– Покровкера вуй хьо?
– By.
– Наибов Асвад вуй хьо?
– By.
Стоьлан гІутакх схьа а оьзна, оцу чуьра схьаэцна, нохчочуьнга дІагайтира коменданто цхьа кехат
– ХІара кехат девзий хьуна?
– Девза. Хьалха хиллачу коменданто даьккхина соьгара иза.
– Хаьа. Тхоьца болх бан тІелоцуш, ахь делла расписка ду хІара. Покровкехь а, районерчу кхечу йарташкахь бехачу нохчийн а дагахь дерг а, лелориг а тхоьга схьадийца тІелаьцна. Цул сов кхин декхар дуьллу хьуна тІe. Шаьш долчуьра оьрсех, киргизех, узбекех, кхечу къаьмнех болчу нахера Іедална дуьхьал даьлла дош, гІуллакх а тхоьга дийцар. Кхийтин хьо?
– Кхийти.
ДІакхевдина, сейфа чуьра цхьа папка схьа а эцна, куьзганаш доьхкина, оцу йукъара цхьа-ши кехат деша вуьйлира Кривошеев.
«Аьстамиров Іабдул-Іаьзам. 1877 шарахь вина. Граждански тІом болуш Советан Іедалехьа тІом бина. Нохчийчохь Советан Іедал хІоттош йуьхьанца жигара дакъалаьцна. Амма тІаьхьа контрреволюцин элементашца уьйр йолуш хилла. Хьуьжарехь дешна ву. Іаьрбийн мотт хаьа. Ша-шеца болх беш, бусалба динан Іилманан шуьйра хаарш долуш ву. 1932 шеран мартехь Нохчийчохь Советан Іедална дуьхьал хиллачу гІаттамехь дакъа ца лаьцна цо, амма оцу гІаттаман дакъалацархошца гергарлонаш, доттагІаллаш долуш хилла. 1933 шеран февралехь РСФСР-н УК-н 58-чу статьяца бехкевина, лаьцна, бархІ шо хан йаьккхина, 1941 шеран февралехь лагершкара дІахецна…»
«Эскарханов Іалха. 1916-чу шарахь вина. Йуккъера образовани. ТІом хилале хьалха эпсарийн школа чекхйаьккхина. Финнашца тІамехь а, хІокху тІамехь а жигара дакъалаьцна. Хьуьнаре, хьекъале, майра а эпсар ву. Партина а, советски Іедална а муьтІахьалла гайтина. «ЦІечу Байракхан», «ЦІечу Седанан» орденаш, масех медаль йу. Шен халкъ махках даьккхинчул тІаьхьа партина а, советски Іедална а хамталла йеш дош а, гІуллакх а ца даьлла цуьнгара. Амма цуьнан дагахь латтош къайленаш хиларан шеко йац. 1945 шеран аьхка цхьана тІамехь луьра чевнаш хилла, йеххачу хенахь госпиталехь Іиллинчул тІаьхьа, тІамехь гІуллакхдарх мукъаваьккхина…»
– Покровкехь вехаш Іабдул-Іаьзам а, Іалха а цІераш йолуш шиъ стаг вуй?
– By.
– Уьш муха нах бу?
– Хаац. Уьш ший а тхан эвлара вац. TІe, Іалха тІамера цІа веана дукха хан а йац.
Комендантан хьаьжа йуккъе шад хІоьттира.
– Уьш бовза беза хьуна. И воккха стаг молла вуй?
– Хаац суна. Йуьртахь белларш дІа-м бухку цо.
– И «хаац» боху дош дицделахь таханчул тІаьхьа. Со Чалий ца хилар а ма дицде. Оцу шина стага дІа мел олучу дашна а, дІа мел боккхучу когана а тІехь тидам латтор бу ахь. Іаьрбийн маттахь дешний ахь?
– Сан хенарчу массара санна, цхьана-шина шарахь дешна ас а.
– Молла-м вац хьо?
– Вац. Молла хила итт-пхийтта шарахь деша деза.
– ХІинца буй шун иштта лакхара дешна молланаш?
– Бац. Цхьа наггахь бен.
– Кху районехь вуй цхьа а?
– Хаац. Берриш бовза кхиъна вац со.
– Хьуна бевзарш?
– Хааршна сол дукха гена ца бевлла.
– Далла гІуллакх дой ахь?
– Дукха хан йу ца де.
– ХІунда?
– Іедало дехкарна а, со башха кІорггера бусалба цахиларна a.
Нохчочо дуьйцучух цавашара а хаац, йа реза хилла дара а хаац, комендантан балдаш раздовлуш делакъежира.
– Тахана дуьйна дІа хийцавала веза хьо. Іедалера маьрша ву хьо бусалба динца йолчу агІонна. Делаца йолу хьайн йукъаметтиг чІагІйан йеза ахь. Даррехь Далла гІуллакх а де. Хьайн бусалба динан хаарш шардан а, лакхадаха а лаьа бохуш, хІокху районерчу масех моллица гергарло а таса. Цаьрца а, кхечу цхьа масех стагаца а цхьаьнакхетча, Іедална а, Сталинна а лиэ. Массаьрца а кІеда-мерза хила. Массеран а хьайх тешам бахийта. Нохчашна гІоьнна пачхьалкхо ахча къастийна. ХІор а доьзална цхьацца бежана нисдан сацам а бу. Луш йолу продукт а жимма алсамйаьккхина. Покровкерчу нохчашна уьш дІайала хьо чІагІвина.
– Баркалла, Иван Харитонович…
– ДІабаханчу баттахь ахча деллий хьуна кхузахь?
– Ца оьшура иза-м…
Ша ахчанан ведомость кечйеш, Кривошеевна дагайеара кху чохь цхьа кІира хьалха хилла инцидент.
Покровкехь вехаш волчу къоначу стага Солтагериев Лоьмас Сталине арз йаздинера. Оцу тІехь кІанта дуьйцура нохчийн халкъ бехк боцуш махкахдаккхар а, махках дохучу дийнахь а, схьадалош новкъахь а цунна тІехь бина ницкъ а, кхузахь шаьш хьоьгу Іазап а. Кехат районера ара ца даьллера. Цхьа кІира хьалха и кІант ша волчу кхайкхира Кривошеевс.
Кривошеевна моьттура иза цхьа бІаьрла жимстаг хир ву. Амма хІара оза йуьхь йолуш, дегІана хесара йалхитта-вуьрхІитта шо хенара кІант вара. ХІокху шиннан къамел деха ца хилира.
– Солтагериев Лоьма вуй хьо?
– By.
– Оьрсийн мотт мичахь Іемина хьуна?
– ГІалахь хьехархойн техникумехь шина шарахь дешна ас.
– ХІара арз ахь йаздиний? – кхо маьІиг йеш хьарчийна кехат дІагайтира цо.
КІантана девзира иза:
– Йаздина.
– ХІара хІунда йаздина ахь?
– Оцу тІехь дуьйцу ас иза хІунда йаздина.
– Сталина, правительствос а биначу сацамашна дуьхьал ву хьо?
– Сталинна хууш дац тхан халкъана тІехь динарг!
– ХІета, цунна а ца хууш даьхна шу махках?
– Цунна ца хууш ца даьхна, цуьнга харц дерг а дийцина, иза Іеха а вина, даьхна.
Кривошеев, хьала а гІеттина, ши куьг букъа тІехьа а лаьцна, цІа чухула волавелира.
– Хьан тентак коьртехь хьекъал ду ткъа хилларш хаа а, къасто а? Шайн дайша а, вежарша а лаьмнашкахь советан Іедална дуьхьал тІом беш, фашисташна гІо деш, мичахь вара хьо?
– Бакъ дац иза! – мохь белира кІентан.
– Сацайе хьайн муцІар, фашистийн къутІа!
КІант дІатийра.
– Кхин йаздийр дуй ахь хІара тайпа арз?
– Кху районера арадолуьйтуш ца хилча, эрна ду йаздар.
– ДІакхочург хилча, йаздийр дара ахь?
– Дара.
Уллош тІехволуш, цІеххьана саца а сецна, шен ницкъ ма-кхоччу ластийна, цуьнан лерган агІох тІара туьйхира Кривошеевс. ДІакхоссавелла кІант, пен лаьцна, ирахь сецира. Цергашца къевллина балда а лаьцна, оьгІазаллех буьзна баьргаш Кривошеевна тІе а боьгІна, лаьттара иза. Цуьнан шина а мерІуьргахула цІий доладелира.
– Кхузашхула схьадалош къа а ца хьоьгуш, шайн лаьмнашкахь дайъа дезаш дара шу! Аганара бераш цхьаьна! Дуьнен чуьра шун хІу дІадаккха! Бандиташ! Фашистийн хьадалчаш! ХІара тайпа а, цхьана тайпа а кехат йаздан хьуна дагадагІахь, – кІентан мера кІел Іоьттира цо цуьнан арз, – ас набахтехь вахкор ву хьо! И хьайн фашистийн диркх цІанйай, суна гучуьра дІавала!
– Хьо ву-кх бандит а, фашист а! – мохь белира собар кхачийначу кІентан.
Шена хезначух ца тешаш, цхьана минотана акъваьлла лаьттира Кривошеев. ТІаккха, катоьхна иза шиний куьйга схьа а лаьцна, шен ницкъ ма-ббу легаш Іаьвдира. Цуьнан садукъдала доьлча, дІа а хецна, вортанна тІера схьа а лаьцна, мийра тоьхна неІ йиллина, сени чу кхоьссира…
– Солтагериев Лоьма цІе йолуш кІант вуй Покровкехь? – хаьттира цо нохчочуьнга, куьг тaІo цунна хьалха ведомость а йуьллуш.
– By.
– Къаьсттина а боккха тергам оцу кІантана тІехь латтор бу ахь. Іедална дуьхьал цо къамел дой хьожуш, ладогІа. Мацвелча, къола данза Іийр вац иза. Ишттаниг цуьнгара далахь, соьга хаам бе. Доцца аьлча, цо закон талхийна меттиг лаха.
Коменданто шега кховдийна ахча, дагар ца деш, пальтон чухуларчу кисана таІийра нохчочо.
VII
Мария Петровнас, дика йуза а йина, кара бепиган буханкин цхьацца ах а, хи чу йоьхкина помидораш а йелла, дечиг дІа а ца оьцуш цІа хьажийна ши зуда, шаьшшиннан маххьаш гІиргІазойн цхьана йоккхачу стагана сусмех3 дІа а доьхкина, цІа йогІура. Шиннен а йаххьаш йекхайелла йара хІинца. Дицделлера кІадйалар а. Моьттура, дуьненара дерриге рицкъа кара а лаьцна, шаьшшиъ цІа йогІу. Шен-м дукха ойла а ца йора Занус, иза йоккхайера кегийчу берашца йисинчу Хелипатан тахана хІара аьтто нисбаларх.
Шаьшшиъ школана гено йаьлча, Хелипат саца а йина, шегара помидораш а, сусма а цуьнга дІакховдийра Занус.
– Ахь хІун до? – цецйелира Хелипат.
– ДІаэца. ХІорш хьуна йуьту ас.
– Делхьа, оьцур йацара-кх. Хьо а ма йац, цІахь баьрчче хьаьжкІийн гали хІоттийна, Іаш!
– Со цхьаъ бен йац. ХІара бепиг суна шина-кхаа денна тоьур ду. ТІехула тІе, ас денна йоккху сайна мацалла ца йаллал хІума. Ткъа хьан цІахь кхоъ бер ду. ДІаэца, Хелипат, суна лаьа царна хІорш лойла.
Хелипатан ши бІаьрг хих буьзира. ХІан-хІа, цунна кІезиг хІума дацара иза. Цаьрца оьзна деши а, уьш а цхьацца агІор дехкича, цо, деши дІа а теттина, и дуьра помидораш а, сусмин пхи межарг а схьаоьцур бара. Шен дуьхьа а доцуш, ткъа мацалла мажделла, тишачу йургІана хьаьрчина, ша цІа йаре ладоьгІуш, шийлачу цIa чохь мацалла лечу кхаа беран дуьхьа. ХІетте а, уьш схьаэца, царна тІе куьг ца кховдадора Хелипата. Церан дуьхьа ма йахана ткъа Зану гена лаьмнашка, церан дуьхьа ма кегийна цо хІара шийла хатт.
– ДІаэца, хІумма а дац, – каратаІийра Занус цунна уьш.
Дегочу куьйгашца схьа а эцна, уьш вукхарна тІe тужуркин кисана тийсира Хелипата.
– Оцу вайн везачу Дала хьан майрачун коьрта тІера, цуьнан сина кхачо, хьо хьайн дех-ненах, йиша-вешех дІатоха, вай вешан даймахка цІа дерзо, вайн везачу Дала, Пайхамарша, эвлайааша къобалдина сагІа хуьлийтийла хьан хІорш! – бІаьргех корталий тІам хьоькхуш, халла йистхилира и. – Дала дукха йахайойла хьо! Дала ирсе йолда хьо! Кху дуьненан даьхни дерриге а ахь сайна делча санна, хазахийти-кх суна…
– Хьанала хуьлда хьуна а! Иза-м доккха хІума дацара. ХІара рицкъа вайна деллачу Далла бу хастам. Иштта къинхетаме вайша тІеэцначу оцу оьрсашна а хуьлда Дела реза! Цаьршимма xIapa дийр дуйла хиънехь, оцу керта гІур йацара со. Иэхь хетийти цара.
– Хьо-м дуьххьара йеанера, Зану. Со хІинца кхозлагІа йахана цаьрга. Кхуззе а, сан мохь дІа а ца оьцуш, кара хІума а йелла, цІа хьажийра. Иэхь хета, дера-кх. Цкъа а, шозза а ишттанехьа хІума йелча, кхозлагІа мукъане а дечиг дІаоьцур дац-те бохуш, йахара. Ас-м ишттанехьа а лур дара, ца оьшу хир ду-кх царна.
– Иэша-м, дера, иэшара царна. Цуьнан зуда ша а хуьлу хьардаш лехьош. ДуьххьалдІа вайх къахеташ лела уьш а. Кхечунна дохкийта дуьту.
Гена боццуш лома хьалаболучу урамехула схьагучувелира дуткъийчу серагийн цІов ги а тесна вогІу лекхачу дегІера вуткъа воккха стаг.
– Вий, йелла йала со дела!! – мохь белира Хелипатан, иза гича. – Боккха болх бу-кх хьо гай! Ахь дицдо-кх доллу хІума а.
–ХІун хилла? – Хелипатах ца кхеташ, дІасахьаьжира Зану.
– ХІун хилла бохург хІун ду! Велла Іуьллу Аюб вицвеллера-кх суна. Цхьа Дала ма-лоьхху Іабдул-Іаьзам а ву вогІуш.
Ши зуда воккха стаг тІекхаччалц сецира.
TIeдоьлхучу дерзо тІадийначу кетаран тІемгаш хьала а карчийна, уьш йукъах дихкинчу гатанах а доьхкина, шен когара маьхьсешна тІехула йуьйхина йоций теш йолу калош ларйан гІерташ, хатт кІезиг болу меттиг лоьхуш, керта йистошца, лаьтта бІаьра а вогІавелла, вогІура Іабдул Іаьзам.
***
Оцу йуьртахь пхи-йалх стагана а бен ца хаара и лекха, вуткъа хьаьрса воккха стаг а, цуьнан шийтта шо хенара хесара кІант а мичара ву, мила ву. Амма массарна а хаьара, и шиъ нохчий махках баьхначу хьалхарчу дийнахь цхьа гІуллакх хилла луларчу йуьрта вахханчуьра схьавалийна, шайн гергарчех-м хьовха, йуьртахойх а къаьстина, царах хилларг а ца хууш, кхузахь хан йоккхуш вуйла. ХІетте а, кхуза схьакхаьчначу дуьххьарлерчу дийнахь дуьйна везавелира иза массарна а.
Тахана санна, йочане, амма бІаьстенан йуьхьан де дара иза. Шовзткъе итт километр генара цІерпоштан некъа тІера стерчийн, говрийн ворданашца, эмкалийн ковраца схьабалийна ткъа доьзал йуьртан клуба чу охьахаийра. Масех доьзал цхьана вагонна чохь а болуш, инзаречу гаттехь цхьана баттахь цІерпоштан товарни вагонаш чохь шайн лаамехь доцуш биначу бехачу некъо гІелдинера адам. ХІетахь хІораммо а сатуьйсура, мичча махка, мичча хьоле кхийсина а, цкъа оцу вагонаш чуьра ара а даьхна, цІена хІаваъ чу а узуш, паргІат садаІаре. Цара сатийсина сахьт тІекхаьчнера. Амма хІинца а гуш дацара церан дегнашна маслаІат. КІадделла, гІелделла, бехделла адам. Доьлхучу берийн маьхьарий, цомгашчийн узарш. Цабевза мохк, меттигерчу къоман ца хаьа мотт, цайевза амалш. Церан хІораннен а йиша-ваша, гергарниш, йуьртахой бара. Амма мичхьа кхийсина-те уьш, хІун хилла-те царах? Маца гур бу-те уьш, йа гур а буй-те? Хаац. Хиндерг цахааро гІайгІане дожийнера адам. Ткъа оцу генарчу лаьмнашкахь царна, дуьне къайладоккхуш, тІегІертара Іаьржа, тийна, сингаттаме буьйса…
Оцу йоьхначу буса генарчу Тянь-Шанан лаьмнашкахь дуьххьара дийкира нохчийн назманан аз. Йуьхьанца ша дека доладелла иза дІаийцира йуххехь хиъна Іачу шимма-кхаамма. Цхьа-ши минот йалале, воккхачу стагана гуонах гулбелира цу чуьра берриге а божарий. ДІатийра берийн белхарш, цомгашчийн узарш а. Йиллинчу неІаршкахула ара а дуьйлуш, Іаьржачу бодашкахула генна дІакхерстира нохчийн ойланечу мукъаман аз.
ХІан-xIa, воккха стаг шен назманца Деле, пайхамаршка, эвлайаашка ца кхойкхура, халкъе кхаьчначу боккхачу бохамна цо леткъамаш а ца бора, цунна бехке болчарна неІалт а ца кхайкхадора. Ша хІетта кхоьллинчу назманца цо йийцира дайшна тІехІиттина халонаш, ца бухуш цара уьш эшор, Даймехкан, халкъан сий лардеш, маршонехьа къуьйсуш эгначу бІеннаш халкъан турпалхойх дуьйцура. Цо чІагІдора нийсонал, бакъонал харцо тола йишцахилар, шен махках халкъ къасто ницкъ дуьненахь цахилар, кхойкхура собаре хиларе…
Назма дІатийча, адам самаделира. Хезара забарш, биэларш. ТІаккха воккхачу стага, клубан жимачу сцени тІе хьала а ваьлла, догцІена вела а къежаш, адамашка хьаьжна, куьг хьалалецира.
– XIa-xIани, сан йижарий, вежарий! – адаман гІовгІа дІатийча, цхьанна а дагахь доцуш, къамел дІадолийра цо. – Мухха делахь а, Іедало, махках даьхна, схьа а далийна, тахана кхуза охьадехкина вай. СхьадогІуш новкъахь дуьйна наха цхьацца дуьйцу. Цхьаболчара – новкъара йухадерзор ду, кхечара – дІа ма кхеччи, вукхара – кхо бутт баьлча, шо даьлча йуха цІа дерзор ду бохуш, хабарш дийцира. Уьш дерриге а шуна хезна. ХІунда, стенна, мича бехкенна, мел ханна вай кхуза далийна хууш стаг вац. Шо, пхи шо, итт шо даьлча а, йуха вешан махка дерзо дагахь ца даьхна вай махках. Кхин цкъа а вайна вешан Даймохк бІаьрга ца гайта дагахь далийна. Амма иза иштта хуьлийла дац. Мацца дирзина а, вайн халкъ цІа доьрзур ду. Тхуна къеначарна, и де, и мохк ца ган а мега, амма вайн тІаьхье шен Даймахка цІа йоьрзур йу. Дийнна халкъ шен махках а даьккхина диса йиш йац. Дукхахберш шина йуьртара нах бу кху чохь, ткъа, со санна, йиша-вешех, йуьртахойх а къаьстина нисвелла масех стаг ву. Вайна ца хаьа вешан йиша-вешех, йуьртахойх хилларг. Цундела хІораннен а даг тІехь гІайгІа йу. Варийлаш, дохий ма хьийзалаш, собаре хилалаш. Йиша-вешех, йуьртахойх хилларг а хуур ду, вовшашна тІе а кхочур ду, йиша-ваша цхьанхьа а гуллур ду. Дика адамаш доцуш халкъ дац дуьненахь цхьана а махкахь. Сайн дахарехь дуккха а адамаш, дуккха а къаьмнаш девзина суна. Цхьана доьзалехь а вуон доьзалхо, цхьана халкъа йукъахь вуон адамаш а нисло. Ишттаниш кІезиг хуьлу. Амма халкъашна йукъахь вуон халкъ хуьлуш дац. Вай кху бухарчу халкъана тІедиссина хьеший ду. Хьаша оьзда хила веза. Кхузахь дехаш кхечу къаьмнийн адамаш а ду. Цаьрца тардала деза вай а. Цул сов, хІоранна а хаа деза вуочу стагехьа цхьаннен а безам ца хуьлийла. Волчу дена-нанна а ца веза вуон доьзалхо. Вай дика хилахь, вайца дика хир ду кхузара адамаш, вай вуон хилахь, вайца вуон а хир бу уьш. Цундела вай доха ца деза нохчийн гІиллакхех, къонахаллех, оьздангаллех, собарх, доьналлех.
Воккхачу стеган къамелах цхьа дош а шайна ца хезаш тІехтиларна кхоьруш санна, леррина ладоьгІура чохь болчу наха. Хезара йукъ-йукъа бер делха доьлча, и дІатедан гІерташ, нанас шабаршца и хьоьстуш йа човхош.
–ТІехула тІе, вайх хІоранна а хаа деза, вайн пачхьалкхехь массанхьа санна, кхузахь а Іедал хилар, цо бохург ваьш дан дезар а. Тахана вай схьадалош новкъахь сан къамел хилира кхузарчу колхозан председательца а, йуьртдеца а. Вайх хІор а доьзална кечйина хІусамаш йу. ГІаддайначунна гІо дийр ду, боху. Берашна деша йуьртахь ишкол йу, цомгашчуьнга хьажа лор ву. КІелвисина цомгаш верг охьавижо гена йоццуш, районехь, больница йу. Тховса вайга са а даІийтина, кхана вай вешан хІусамашка дІасадахале, йуьртан куьйгалхоша оцу дерригенах а лаьцна къамел дийр ду вайга. Уьш схьабахкале, шу кечдан лууш дуьйцу ас хІара. Іедало а, наха а шайн ницкъ кхочу гІо дийр ду вайна, амма Іедал а, адам а дика ду, тхо-м цара кхобур дара бохуш, паргІатдевлла Іен йиш йац вайн. ХІусамашка дІатарделлачул тІаьхьа, колхозан балха довла дезар ду. Варийлаш, вай вешан махка сихха цІадоьрзур ду бохучу эладитанех а теший, дийший ма Іелаш. Дала а боху, бахьанаш леладе. Къинхьегам, Іедална муьтІахь хилар, адамашца ийна, адамашна тешаме хилар – иза ву шуна вайн гІоьнча. Цул сов, хІинца а чекхбалаза тІом бу. Цигахь хІаллакьхуьлуш ду дукха адам. ТІамо адам гІелдина, къийдина. Вайн цигахь санна, массанхьа а мехкан берриге ницкъ тІамехь леташ долчу эскаршна гІоьнна хьажийна. Кхузара могаш-таза берриге а божарий тІаме а бахана, бахаман гІуллакхаш зударийн, берийн, къеначийн кочахь дисина. Уьш ца ларабо, царна хала ду. Схьадийцарехь, мацалла тІегІоьртина Іаш бу хІорш. ХІинца шуна хаа деза башха вайна гІо дан аьтто болуш кхузара Іедал а, адамаш а цахилар. Оцу зударшна, берашна, тІамехь леташ болчу бІаьхошна вайгара къинхьегаман гІо оьшу. Оцу дерригенах а кхеташ хила деза вай. Йуха а сан дехар ду шуьга нохчийн оьздангаллех, къонахаллех, гІиллакхах цадохар. Варийлаш, шайн хІусамашка дІатарделлачул тІаьхьа, колхозан балха довлалаш. Ткъа хІинца, гІеллой ца Іаш, делалой, декхалой хила! Иллеш ала, эшарш лакха! Кегийраша, мехкарша хелхаран бал баккха! Бохам, хало тІехІоьттича, вайн дай а ца цІийзина. Иза вайгахь товр дац. Дала аьтто бойла вайн!
***
Цхьана эсарчу мохо дІайаьхьча санна, дІайелира нехан дегнаш тІера гІайгІа. Цхьа кІеззиг йукъана осалдевлла церан дегнаш йуха а чІагІделира. ТІоьрмиг схьа а биллина, цу чуьра Занун кехат-пондар а, вота а схьа а эцна, цхьа йоІ а гІаттийна, сцени тІевелира Маил. Цхьа сахьт хьалха нохчийн назманан гІийла аз декначу клубехь, хІинца стеган дог-ойла гІаттош, къенаниг а къонвеш йолу нохчийн чехкачу хелхаран эшаран аз кхерстира. Тоьхначу вотано а, тІараша а йегайора клуб. Кхоссавелла сцени тІе хьалаваьлла цхьа жима стаг, байн ког шаршош, гуо а баьхьна, каде бухь
а боьгІна, шеца хелхайалар доьхуш, Зануна тІевирзира. Хьерайаьккхина вота йетташ хиъна Іачу Маиле хьаьжира Зану.Маила, эсала вела а къежна, резахилла корта таІийра. Амма ша шолгІа гуо эцна йогІуш, цунна гира майрачун кхоьлина йуьхь. Стенан ойла йо-те цо? Зануна дагайеара Маил тІаме вахале шаьш цхьаьна йаьккхина ирсе хан. Цуьнан бІаьргашна хьалха хьийзара школа, уьш бинчу йуьртара клуб, шайн хелхарийн, эшарийн кружок, даим а ша а, Маил а цхьаьна хелхадийлар, республикехь хилла хьовсарш, газета тІе даьккхина шаьшшиннан сурт. Ткъа тховса? Цабевза мохк, йоьхна йеана буьйса, хІетте а, уьш хелхабуьйлу… Самукъа даьлла-м ца лела уьш, делахь а, иштта хила деза. Занун лерехь хІинца а декара воккхачу стеган дешнаш: «ЦІийзар вайгахь товр дац! Нохчийн къонахаллех, оьздангаллех, доьналлех ца духур вай!» Йуха гуо бохьуш йогІуш дІахьаьжначу Занун а, Маилан а хьажар тІеттІанисделира. Маилна гира чу хиш диссина кхохкийна шен къоначу зудчун ши бІаьрг. Иза кхийтира шен гІалатах. Охьа а таьІна, цІенкъа ши бІаьрг боьгІна, гал когаш шершош Зану шена дуьхьал йолайелча, вота чехка а йаьккхина, мохь туьйхира цо:
– Курра корта айба! Майрра ког шаршабе, нохчийн йоІ!!
… Цул тІаьхьа шо даьлла. Амма мел дукха хийцамаш хилла оцу цхьана шарахь! Оцу буса клубехь хиллачех дикка нах дийна бац. Велла хІетахь Зануца хелхаваьлла жима стаг а. Йуьртарчу куьйгалло а, Іабдул-Іаьзима а бохург ца хилира. Цхьаннен а ницкъ ца кхечира нахе шайн махках догдиллийта. Цара цуьнга сатуьйсура дийнахь а, буса а, набаро дІатебича, гІенах а, Іожаллина тІаьххьара сауьйзучо а. Шаьш тахана-кхана цига йухадоьрзур ду моттаро а, цамгарша а уьш ца битира кхузахь бахам вовшахтоха а, кхоччуш болх бан а. Тергал ца дира тІехь цІенош дан а, беш кхио а колхозо шайна къастийна латта а. Ца кечйира тІедогІучу Іаьнна йагориг а. ХІун до къахьегна? Тахана-кхана уьш-х дІагІур бу шайн дай баьхначу, церан цІийца хьандинчу, шаьш бинчу, кхиъначу махка…
Оцу дуьххьарлерчу дийнахь дуьйна, нохчашна-м хьовха, оцу йуьртахь дехачу дерриге адамашна а везавеллера Іабдул-Іаьзам. ГІийлачун дог оьцура, оьшучунна, дас санна, хьехар дора, гІо эшначохь дІахІотта даим а кийчча вара. ХІун дара а хаац, махкалло, мацалло адам гІелдинчу оцу шарахь, цкъа а дегІах цамгар ца хьакхалуш могаш лаьттира иза. Хала дара цул къинхетаме, догцІена, оьзда стаг кхин хир ву ала. Массо а адамийн гІиллакхе верзарх догдиллина галваьлла стаг а, цунна хьалха хІоьттича, иэхь хетий, ша мича оьккхур ву ца хууш, гатлой хьаьвзара.
Іуьйранна хьалххе хьала а гІоттий, араволий, иза, дІайаханчу буса велла дІаволла везаш стаг вуй хьожуш, хІораннан керта хІуттуш, хІор а доьзале хаза дош олуш, чекхволура. ТІаккха колхозан балха воьдура. Балхара цІа вогІуш, хІор а денна иштта цхьацца серийн цІов а бохьуш вогІура, тІаккха буьйсанна серагех тускар дора. Уьш цхьадерш цуьнгара колхозо, къинхьегаман денош а йаздеш, дІаоьцура, цхьадерш йуучух хуьйцуш йа бахархошна дІалора, амма, дукхахьолахь, кегий тускарш а дой, кегийчу берашна совгІатна дІалора.
Воккхачу стага доккха дакъалоцура йукъараллин дахарехь. Йуьртан а, колхозан а куьйгалло цуьнгахула гІо дора гІаддайначийн, байшна, доьзал белла бисинчу баккхийчу нахана а. Массанхьа а кхочура и кхузткъе пхийтта шо хенара догдика воккха стаг, амма нахана иза цкъа а гІелвелла, гІайгІане воьжна ца гинера.
Ткъа бала воккхачу стеган кийрахь алсам бара массерачул а. Амма цуьнгарчу балин теш вацара, и тІулган лаьмнаш а, Іаьржа буьйсанаш а, цуьнан цІийнан дерзина пенаш а, жима Берса а воцург. Шен устазна тІаьхьа а хІоьттина, Советан Іедалехьа къуьйсуш тІом бинера цо. Амма оцу Іедало, ша кога хІоьттича, 1933-чу шарахь, лаьцна, Сибрех бархІ шо хан а йаккхийтира. Дийнахь ша балхара ваьлча, серийн цІов баккха лаьмнашна йуккъе хьалавоьдура иза. Оцу хенахь лаьмнашца шалхабуьйлуш бекара цуьнан назманийн гІийла мукъам, шатайпа исбаьхьа аз. Мотт ца хуучу тІулган лаьмнашка цо доьхура, генахь дисинчу, шаьш санна, тІулган лекхачу Кавказан лаьмнашка маршалла далар, шех къастийна шен гІийла доьзал – нохчийн халкъ цадицдар. Цигахь ша висича, цунна хеталора оцу лаьмнаша шеца цхьаьна мукъам бо, ткъа тІулгаш тІехула шабаршца охьауьдучу шийлачу шовданаша шен кийрара бала дІаоьцу.
Буьйсанна Берса набарна охьавижжалц Далла гІуллакхдеш, хуий Іай, цунна наб кхеттий а хьожий, тІаккха шен дагна маршо лора цо. Ши бІаьрг а хьаббой, цхьана куьйга корта а лоций, шен назманан мукъаме терра дегІ а техкош, иза кхойкхура генахь бисинчу Даймахке, цигахь дисинчу дай-нанойн кешнашка, Деле къинхетам боьхура холчахІоьттинчу шен жимчу халкъана. Амма цо цкъа а цІе ца йоккхура шех къаьстина, мичахь бу а ца хуучу шен доьзалан, къеначу йижарийн, вежарийн. Иза ца кхоьрура Іожаллех, амма иза кхоьрура шен Іожалла, каш даймахкана генахь хиларна.
Ткъа мискачу Берсега мел ойланаш йойтура цо. ЙургІанна кІел таьІна, цуьнга ладоьгІуш, кІантана карлайолура вина йурт, нанас бина йижарий, ша дукха левзина меттигаш, нийсарой. Мичахь бу-те уьш берриге а, гур буй-те цунна уьш цкъа а? Къена да а велла, хІокху хийрачу нахана йукъахь висахь, цо хІун дийр ду-те…
***
Хоттах къехкаш, шена хьалха лаьтта вогІавелла вогІучу воккхачу стагана ца гора некъа йистехь хІоьттина лаьтта ши зуда. Цаьршинна хезара воккхачу стага ша-шена меллаша бечу мукъаман аз. ХІинца а иза мукъавалаза вара лаьмнашкахь шен коьрте йиссинчу ойланех. Амма, шина зудчух бІаьрг кхетча, цуьнан сийна ши бІаьрг бекхабелира, хьаьрсачу мекхашна тІе куьг а хьаькхна, цхьа а талхаза цІеначу, кІайчу цергийн ши могІа гучу а боккхуш, догдика велавелира иза цаьршинна.
– ХІан-хІа, йижарий, муха ду шун гІуллакхаш? Бераш могаш дуй? ХІусамаш шийла-м йац? Дукха гІаддайний шун? Собаре хила шу. ХІинцца тІекхочур йу бІаьсте. ТІаккха шортта баа нитташ хир бу. Уьш дІабовлале, царна тІаьххье кхин рицкъа а тІедогІур ду. ДІадаханчу шаро-м Іехийра вай, амма хІинца Іехалур дац. Кхаъ бу шуна! ЦІенош деш вайна гІоьнна ахча лур ду пачхьалкхо. Цул сов, хІор а доьзална цхьацца йетт а ло. Иза билггал бакъду. Районера цІа йогІучу йуьртдас хІинцца дийцира соьга иза. Ткъа и зуда цкъа а харц ца луьй. Бежнаш вешан божалахь долуш санна, паргІат хила мегар ду вай. Ткъа бІаьсте ма-йоллура, вешан бошмаш а йуьйр йу. ХІинца-м хаьара вайна, кхузара латта муха лело деза! Колхозан болх а бийр бу. Бошмаш йийна девлча, цІенош а дугІур ду. ХІаъ, маьІІаргонна дицлора-кх суна. Пачхьалкхо вайна луш долу кхачанан сурсаташ алсамдаьхна. Гур ду шуна, цхьа-ши шо далале, вай, вешан вархІий ден ца хилла бахам а болуш, даха охьаховшуш! Ирс хуьлда шуьшиннан, Дала дукха йахайойла шуьшиъ!
Ши зуда шена некъ буьтуш сецна моьттуш, цаьрга и тІекаре а йина, тІехваьлла дІаволавелира воккха стаг.
– Іабдул-Іаьзам! – тІаьхьа мохь туьйхира Хелипата.
Воккха стаг, саца а сецна, йухахьаьжира.
– Делхьа, лакха ломан чІожара ара ма-веллинехь долчу ІандагІна тІе кхаччале велла Іуьллуш ву-кх тхан эвлара Аюб. Цунна хІун де-те вай?
Іабдул-Іаьзаман гира серийн цІов меллаша шершина лаьтта бахара. ЦІеххьана кхоьлира йуьхь. ХІун дара-те къонахчун йуьхь тIe гІайгІане марха теснарг? Дийнахь сарралц болх бина, кІадвелла цІа вогІучу цуьнан къеначу дегІо мало йора-те йуха лома хьалавала, велла стаг цІа вало? Йа шен нийсарг новкъахь, воьдуш лаьтташехь, Іожалло лацаро шен а ойла йайтира-те цуьнга? Шина зудчунна хетарехь, и гІайгІане вожийнарг оцу шиннах цхьаъ дара, амма и шиъ гена йара бакъдолчунна тІекхиа.
Воккха стаг, цаьршинга кхин хеттарш ца деш, хьаж тІе куьг а лаьцна, гуонаха дІасахьаьжира. Схьахетарехь, цо шена накъост лоьхура. Амма оцу цІемзачу дийнахь урамехь гуш стаг вацара. Иштта таро йоьхна иза хІоьттина лаьтташ, йуххерчу кертара аравелира воккха стаг Сарыбай. Цунах бІаьрг кхетча, сапаргІатделира Іабдул-Іаьзаман.
– Ассалам Іалайкум, Іабдулла-акхсакхал! – генара мохь а тоьхна, тІевеанчу цо шина а куьйга Іабдул-Іаьзаман куьг лецира. – Шу догІанехь ма лаьтта? Сингаттам болуш xІума-м ца хилла?
– Керла сингаттам бац, Сарыбай, ша даим берриг бен.
– КІант хІун деш ву? Дукха хан йу иза суна ганза.
– Дика ву. Ткъа хьан йоккха стаг йуй могаш? КІентан кехат деаний?
– Каьмпар4 а могаш йу, кІентан кехат а деана. ХІинца цкъа дийна ву иза. Кестта, тІом чекх а баьккхина, цІа вогІур ву ша, боху. – Сарыбайс, дІаса а хьаьжна, доккха садаьккхира. – Акхсакхал, хьо дукха сиха вацахь, хьоьца жимма гІуллакх ма дара сан.
– Схьадийцал.
– Зударий болуш дийца ца лаьара суна.
Ши стаг йуьстахвелира.
– Іабдулла-акхсакхал, суна жимма халахетар хилла. Кхо уьстагІ байна сан цІера. Хьуна ма-хаъара, со буьйсанна наггахь бен цІахь хуьлуш а вац, уьш лачкъош шена хиъча а, каьмпар арайала а йаьхьар йац. Ас хІун дан деза, акхсакхал? ТІаьххьара болу кхо уьстагІ а лачкъийна, витина-кх со.
– Нохчех дегабаам бу хьан?
– Бу, дера, муха ца хуьлу, тІаьххьара Іахар лачкъийна къу суна сайн шина бІаьргана гина хилча.
Іабдул-Іаьзаман йуьхьах цІе летира. «Веза Дела, ма йоккха йуьхьІаьржо йу-к xIapa! – бохура цо ша-шега. – Ма дукха гІиртира-кх со гІуллакх кху хьола тІе ца далийта. Нах ца бала гІерта, хьокхарна хьалха со йуьхьІаьржа хІуьтту!»
– Мила ву къу?
– ХІара сан лулахо Решед цІе йолу кІант ву-кх.
– Бакъ хир дац иза! Решед жима ма ву.
Сарыбайс дегабаам бира.
– ХІета, со харц луьйриг ву-кх. Жима ву! Ас къоланна тІехь схьалаьцначу минотехь хьайна иза гинехь, эр дацара ахь иштта. Іахар схьа ца бала, ша вала а, со виэн а кийча-м дера вара! Делхьа, шен жималла хІуъу дан а иэхь ма дац кхунна аьлла, хийтира суна. Ткъа, вуьшта а халла ирахь лелачу кхунна адамо тухур а ма йац, кхана акхсакхалца дуьйцур ас аьлла, Іахарца дІавахийтира ас.
– Валол, хІета, чу а гІой, хьажий вайша.
ЦІеххьана ши стаг цІа чу ваьлча, вагийча санна, товханна хьалхара хьалаиккхинчу Решедан аьтту буйнахь доккха урс къегира. КІегий санна, богу бІаьргаш цушинна тІе а боьгІна, меллаша йуха а ваьлла, соне дІахІоьттира иза. Цуьнга хьаьжна Іабдул-Іаьзам гІаддайна велавелира. Дан а дара сурт беламе. Товхана хьекхийча санна, кІуьрзаша Іаржйина оза йуьхь, буьйсанна бодашкахь цициган бІаьргашка тера оцу тІехь, кІегий санна, богу ши бІаьрг, баьлла тхонкех5 тарбелла корта. Цуьнан дегІехь ницкъ бацара шел жимачу берана дуьхьало йан а, амма иза воккхачу шина стагах лата кечвеллера.
– Дика мел дерг догІийла шуьга, Решед! – вистхилира Іабдул-Іаьзам.
ТІаьхьа чу ваьлла Сарыбай бен, Іабдул-Іаьзам гуш а воцчу кІентан карара урс лаьтта охьадуьйжира, воккхачу стеган девза аз хезча. Амма хаьттинчу маршаллина дуьхьал цо жоп ца делира.
Іабдул-Іаьзам чухула дІасахьаьжира.
Корах чу гІийла серло кхетта бодане цІа. Шардеш хьахаза, кІуьро Іарждина шога пенаш. ЦІенкъа даржийначу матардоьллачу чана тІетесначу истанга тІехь, цхьа шо хьалха цІена хиллачу, амма хІинца боьхачу йургІанех хьирчина, моггІара дийшина Іохку бераш. Товханахь йогучу алу тІехь овкъарех йуьзна Іохку жижиган цуьргаш.
– Бераш цомгаш-м дац? – хаьттира Іабдул-Іаьзама.
– Дац.
– Жижиг доттуш ца хилла хьо? ХІара мичара даьлла хьуна?
Решедан корта охьабахара. ХІинца хІун дан деза? Кхин стаг хилча-м аьшпаш боьттина а, валлалц дуьхьало йина а, къар ца луш кІелхьарвала гІоьртур вара, ткъа Іабдул-Іаьзаме харцдерг дуьйцийла ма йац. ТІехула тІе, Сарыбайс схьа ма лаьцна иза Іахар тилош. ХІун дан деза? Веза Дела, цаьршинна хаахьара, цо шен дуьхьа иза ца лачкъинийла! Цуьнан шен дейтта шо бен дац. Ткъа кху чохь Іуьллу цуьнан кхо йиша а, ши ваша а цул жима ду. Уьш меца дара, цара йуург йоьхура. Церан да хІорш цІера бохучу дийнахь вийна, ткъа нана ши бутт хьалха кхелхина. Ша тІаьххьара са дІалуш, берийн доладар доьхуш, нанас весет дина Решеде. Ненан весет кхочуш а ца деш, цунна дуьхьал эхарта гІойла ма дац цуьнан. Ткъа иза нанна дуьхьалхІотта а ца йисина дукха хан. ХІан-xIa, сийсара цо Іахар дІалур бацара, шен дегІах дакъа ца дича. И хиира Сарыбайна. Цундела дІавахара Сарыбай. Амма… амма хІунда веана Іабдул-Іаьзам цунна хьалха а ваьлла? Иза-х хьекъал долуш стаг ву. Цунна-м хаа ма дезара Сарыбайн Іахар цо хазахета ца лачкъийнийла…
– Ахь шен уьстагІий лачкъийна, боху Сарыбайс. Бакъдуй иза? – хезира цунна.
ХІун ала-те цо? ХІан-хІа, къарвала ца веза! Сарыбай тІаьхьа а хІоттийна, Решед Іораваккха ма веана Іабдул-Іаьзам. Иза иштта веана хилча, цунах цуьрриг а иэхь дац аьшпаш боттарх.
Решед, хьала а таьІна, майрра Іабдул-Іаьзаме хьаьжира, амма цуьнан гІайгІанечу йуьхьа тІера кІайн маж, сийна ши бІаьрг гича, корта йуха а охьабахара. Царна чохь Решедна гира къинхетам, доглазар, бехкбаккхар а. Иза вацара ткъа, йала йоллучу церан нанна уллохь буьйса йаьккхинарг, тІаьххьара а цуьнан бІаьргаш дІакъевлинарг, чІениг хьала а оьзна, йовлакх дихкинарг, шолгІачу дийнахь иза дІайоьллинарг? И ши бІаьрг, цуьнан сийна пхенаш тІе а хевшина лаьтта декъана куьйгаш, дагна там беш долу цуьнан кІеда аз дацара ткъа церан нана лечу буса байлахь дуьсуш долу йалх бер хьаьстинарш, цаьрга диканах дог ца диллийтинарш? Иза вац ткъа, хІетахь дуьйна, денна бохург санна, церан уьйтІа а хІуьттуш, цаьргара хьал-де хоттург, церан дола дан гІертарг? XIaн-xIa, Решеда цуьнга харцдерг дуьйцур дац. Цуьнан бакъо йац и дийца…
– Суна-м хаьа, Решед, ахь иза хазахета ца лачкъийний. Амма, оцу гІуллакхаша вайнехан вуон цІе йоккхуьйту. Йа нохчашна вуониг олийла лаьа хьуна? Ас цхьа таро йийр ма йара шуна, ахь соьга аьллехь.
Решедан ши бІаьрг хих буьзира, балда озийра. Берриге ницкъ тІе а бахийтина, ца велха гІоьртира иза, амма цуьнан ницкъ ца тоьура бІаьргех тІех туьйсу хиш а, логе гІерта шад а сацо.
– ХІун боху цо? – хаьттира хІинццалц вист ца хуьлуш Іийначу Сарыбайс.
– Цо ца лачкъийна хьан Іахар, – элира Іабдул-Іаьзама, Сарыбайга бІаьргашца ишарш йеш.
– Муха ца лачкъийна? Товханахь дотту жижиг стенан ду? – Іабдул-Іаьзама шега йина хичаш ца гиначу Сарыбайс, берашна тІе а вахана, цхьаннан гІевлангарчу гІайби кІел куьг а дахийтина, тІеда кхакха схьабаьккхира.
– XIapа хІун йу? ХІара ткъа?
Цхьацца гІайба хьала а ойъуш царна кІелхьара схьабаьккхина кхо кхакха Іабдул-Іаьзамна хьалха тесира цо. Берийн маьхьарий девлира.
– ХІорш хІун йу? Сан устагІийн кхекхий дац хІорш? – бохура Сарыбайс. – Йа хьан хьайн жа дара? Ас, таІІийна акт хІоттийна, кху Делан сохьта коменданте дІавуьгуьйтур ву хьо!
Комендантан цІе йаьккхича, тІехь коч йоцуш волу цхьа кІант, хьала а иккхина, вахана, Решед шен берзинчу букъа тІехьа а лоцуш дІахІоьттира, ткъа йоккхахйолу йоІ Зараъ, йан а йеана, Іабдул-Іаьзаман настарех хьаьрчира.
– Ваша, – мохь белира цуьнан, – ма вигийталахь цуьнга тхан Решед камдат волчу! Оха хІун дийр ду иза вигахь, тхан-х да-нана а дац… Ас хІун дийр ду тІаккха берашна?… Ваша-а-а, Решед ма вига алахьа цуьнга…
Бераша дог Іовжийна воккха стаг, йоьІан Іаьржачу месех куьг а хьоькхуш, кийрахь воьлхура.
– Тхаьш мацалла лахь а, оха кхин хІумма а лачкъайойтур йац Решеде… Алахьа Сарыбайга, оха, тхаьш даккхий хилча, болх а бина, и уьстагІий дІатокхур ду…
– Ма йелха, Зараъ! ХІумма хир дац…, – йоІана маслаІат дан гІертара Іабдул-Іаьзам.
Сарыбайс лелочо цецваьккхина Іабдул-Іаьзам шен дахарехь дуьххьара оьгІазвахара.
– Айхьа дуьйцург хІун ду хаьий хьуна? Акт хІоттадо? Коменданте-м хьовха, Сталине а дІадахьийта! Дайъийта цуьнга хІара буобераш! Уьш шайн махкахь дитинехьара, цара хьан уьстагІий лачкъор дацара, кху тІуьначу цІа чохь мацалла мажделла Іохкуш а хир дацара, шуьниш санна, доьшуш, ловзуш лелаш хир дара! ХІаъ, Іедална йамарт хилла, Іедална зуламдина, далийна уьш кхуза? Йуха а таІзарна дІалу! Ахь Іадбитича а, кхо де далале, Дала Ша дІаоьцур ду хІорш!
Сарыбай воьхна хьаьвзира. Къоладинарг ша волуш санна, иэхь хетта, цІийвелира иза.
– XIapa xIун гІовгІанаш йу аш йийраш? – йистхилира, церан дов а хезна, чуйеана Сарыбайн зуда Умсунай. – ХІунда йоьлху Зара, хІун хилла берашна?
– Сарыбай ву-кх хІорш коменданте дІабала гІерташ!
– Іабдулла-акхсакхал, сан кийрахь адаман дог дац моьтту хьуна! – мохь белира Сарыбайн.
– Бераш? Коменданте дІало бохург хІун ду? – майрачунна тІейирзира йоккха стаг. – Далла дохку байш! Хьо хьера-м ца ваьлла, чал6? Ма доккха хІума хили и хьан гирзаш даьлла кхо Iaxap…
– Хьайна цахуург ма дийца. Йоло цІа гІо. Цхьа а вац бераш коменданте дІадала гІерташ!
– Вала, вала! Хьалхавала! Хилийтахьа, кхоъ-м хьовха, кхойтта уьстагІ а, кхойтта эмкал а. Ас айса токхур ду уьш. Охьадахка кхекхий а. Берашна кІелтийса дика хир ду уьш.
– ДІадовлийша дІа! –огІазвахара Сарыбай – Шуьша ший а ца кхетта сох. Оццул къиза хила, со экха ду-м ца моьтту шуна? Кхекхий дІахьур ду ас. Хьала-охьа а, дахкалур ду, кхузахь дитича.
– Мегар ду. ДІаэца хьайн кхекхий а. ДІа аравала чехка! – кхекхий кара а делла, шен майра теттина неІарх араваьккхира йоккхачу стага. ТІаккха, Зараана тІе а йахана, иза шен маракъевлира цо. – Ткъа хьо ма йелха, сан жима лулахо. Хьо йацахьара-м, каьмпаран дан хІумма а дацара. ХІокхо-м, денна йогІуш, суна хи а дохьу, керт-ковхь гІуллакх а до. Кхана Іуьйрре чал лам тІе гІур ву, вайша цхьаьна Іийр йу. Тоьур ду, ма йелха хІинца.
Бераш дІа а тедина, Іабдул-Іаьзамца арайелира Умсунай.
– Суна хаьара Решеда уьстагІий лечкъадой, – элира цо шаьш кех девлча, – хІетте а сайна хІумма цахуучуха, Іадда Іара со, берех къахетара. Амма новкъа- м дара лулахо йамарт хилар. ХІун дийр дара ткъа? Хазахеташ ма ца лелара иза. Воккхачу стага сийсара схьа ца лаьцнехь, со-м, уьш хьан лачкъийна а ца хаьа аьлла, къайладохур ду бохуш, Іаш йарий. ХІумма а дац. Оцу кхаа уьстагІах тхо дехаш а хир дац, йа къий а лур дац.
– Баркалла хьуна… шуна массарна а, Умсунай, – элира, цІеххьана собарх а воьхна, ша Сарыбайна барттохарна дохковаьллачу Іабдул-Іаьзама, – суна ма хаьа хьо оцу берийн дола деш хилар. Цхьа мисканаш бу-кх уьш. Ца бала гІерташ, лела-кх. Дийцина хІун до цуьнан, хьуна хьайна а гуш ду-кх цаьргара хьал.
– ДІавалахьа, ма дийцахьа уьш! Цул, чу а дахана, цхьаьний чай мер ду вай. Бепиг-м дац сан, амма Іаламат дика чай ду, шура а тоьхна кхехкийна. Вало.
– Чай мала-м меца а вацара со, амма Сарыбайна хьалха бехказвала ца веача-м ца волу. ШайтІа даг чу а иккхина, халахетийти ас цунна.
– Иза-м тоххара дицделла хир дара цунна.
Умсанайна тІаьхьа дІаволавеллачу Іабдул-Іаьзамана гира хьалхалеррачохь хІоьттина лаьтта Хелипат а, голашна тІе охьа а лахйелла Іен Зану а. БІаьрг ма-кхийтти хиира Іабдул-Іаьзамана цхьана хІуманна тІехула цаьршиннан барт ийгІинийла.
– ХІун хилла шуьшинна? – хаьттира цо, тІе а вахана
– Шеллуш, йегош, ирахь а ца Іелуш йу хІара, – Занугахьа корта ластийра Хелипата, – цІа а гІой, охьайижа аларх, дІа а ца йоьду. Вайшинца дІайогІу ша, боху.
– Могаш йацахь, цІа йаха йеза, Зану. Тхойшинна кхин накъостий нислур бу. ЦІа йахалур йуй хьо?
– XIaъ…
Галйуьйлуш, дІайолайелла Зану некъо голатухучухула къайла йаллалц цунна тІаьхьа хьоьжуш а Іийна, Хелипате, ша хІинцца схьавогІу а аьлла, СарыбайгІеран керта вахара Іабдул-Іаьзам. УьйтІахь кертах тесна лаьттачу боккхачу Іожачу старана хьалха йол таса гІерташ воллуш Сарыбай а, цунна тІе а хІоьттина, дов деш лаьтташ Умсунай а карийра цунна.
– ГІовгІа а ца йеш, чугІохьа, каьмпар! ХІара хІун ду ша дан ткъа? Іедале дІадала дезарг-м хьо а, Іабдулла-акхсакхал а дара. Ши Іовдал! Шуна-м, дера, моьттура, и халла ирахь лела бер а эцна, со комендант волчу ваха воллу. Со басмач ву-м ца моьтту шуна? Амма ашшимма доккха гІо даьккхи цуьнгахьа. Ишттаниг цуьнга кхин ца леладайта, иза кхеро гІертара со, ткъа ашшимма со бехке во. Ас а магийтича, кхечо а могуьйтур ду моьттуш, иза цхьа адамалла доцчу стеган керта гІортахь? Цо, вига а вигна, Іедале дІалур ву, тІаккха иза ваьккхина берийн колоне дІавуьгур ву. Йа, Іедале дІа а ца луш, лечу хьола тІе валлалц йеттар йу. Иштта меттигаш кІезиг ца хилла. Байъинарш а бу. Шаьш диканиг до а моьттуш, цунна зулам до аш.
– Бехке ву-кх со, Сарыбай. Вайша вовшех ца кхийтира. Бехке ву!
– Ву, дера-кх. ТІехула тІе, каьмпара этІо дог. Цкъа кхаллал бен рицкъа дацахь а, иза оцу берашца йоькъуш Іаш ма йу иза. ХІетте а, Решеда шена къола дича, цуьрриг а оьгІаз а ца йоьду. Сийсара иза Іахар тилош воллуш тІекхаьчча, айса цуьнан цІога ца дохдарх дохковаьлла со. Иза ахь дийр ду моьттуш, Іийра-кх.
– ГІиллакхехь дацара, Сарыбай. Да-нана доцчу оцу мисканна муха тухур йара?
– Вайша ду-кх церан да-нана. Вай дац церан дола дан дезарш? ДІа чугІо. Чай кечдешшехь, сту хи тІе бигна вогІу со.
Нох дохуш бежаш лаьтта сту а, цунна улло хІоттийна цхьа сту бужу салаз а гича, Іабдул-Іаьзамна дагадеара ша Аюб цІа вало накъост воцуш хилар.
– Хьо чу хІунда ца воьду?
– Чувеана Іойла дац сан, Сарыбай.
– ХІунда? Иэхь хета хьуна? Дитахьа уьш! Хьо сол воккха ву, ахь аьлларг-м тарлур дара. Со а ма ву берийн да, сан кийрахь а ма ду дог. Цхьа кІант немцоша вийна Ленинградна уллохь. Byкхуьнан а бац тешам. ТІом – тІом бу. Цигахь цхьа минот а йац тешам болуш. ХІинцца дийна хуьлу хьо, ткъа цхьа минот йалале, мичара йогІу а ца хууш йеанчу дІаьндарго тухий йуьхьарвохуьйту. Кхузахь советан Іедал хІотточу шерашкахь басмачаш лоьхкуш лелла со а. Уьш мел къиза адамаш дара хьайна хаахьара. Амма фашистийн къизалло басмачаш а бицбина. ТІехула тІе, хІара тІом эзарзза нуьцкъала а, къиза а бу хьалха хиллачел. Керла герзаш, керла техника. Ткъа оцу бераша диъна уьстагІий дицдер вай. ХІан, вало, чай мала воьду вайша. Сту тІаьхьа буьгур ас хи тІе. Хьо а воцуш чу гІахь, йуха а дов долор ду каьмпара.
– XIaн-xIa, Сарыбай, сан дІаваха деза. Цхьанхьа-м лома кІел велла Іуьллуш тхан цхьа воккха стаг ву, боху. Иза цІа ца валийча ца волу. Сайца бига накъостий лаха а беза ас. Амма, ахь хIара сту а, салаз а сайга делча, накъостий лоьхуш къа а ца хьоьгуш, сихха вахана, иза цІа валош вогIур вара со. И гIуллакх дехьа суна, берриге дика болх суна бинарг хир вара хьо.
– Сту-м, хьала-охьа а, лур бара ас хьоьга. Накъост ца хилча, хьо хьуо ларор ма вац.
– КетIахь соьга хьоьжуш лаьтташ цхьа зуда йу. Тхойша ларор ду.
– ХІан-xIa, цунах гІуллакх хир дац, акхсакхал. ХІей, каьмпар! – чу кхайкхира Сарыбай – Йалол, чехкка йаха а гІой, ТургIанбай схьакхайкхал. Доккха гІуллакх ду ала. Ма Іелахь! Ткъа ахь и зуда цІа йахийта, Іабдулла- акхсакхал. Вай хилча тоьур ду.
И ши сту дІабоьжна валале, лаьттах Іаса а гІертош, букар сеттина, схьавеара лулара воккха стаг ТургІанбай.
VIІІ
ТІетоьхначу догІано тІадийна, шелбина, лелхийна бигна, ломахь цхьана жимачу хьеха чу боьхкина Лоьма а, Берса а, Юрка а, Адашбай а, цІа баха догІа дІатере хьоьжуш дикка Іийначул тІаьхьа, и соцург а ца хилла, цІе а латийна, паргІатбевлира.
Дукха хан йацара веа кІентан доттагІалла тасаделла. Цхьа кІира хан. Лоьма доьшуш вацара, ткъа Берса а, Юрка а, Адашбай а цхьацца классехь доьшуш вара. Царна йуккъе гергарло теснера дукха хан йоццуш ломахь гучубевллачу акха кхуьучу хохаша. Дуьххьара кхузахь цхьаьнакхеттачул тІаьхьа, хІор а дийнахь цхьаьний богІура уьш лома. Кегий тІоьрмигаш дуззий хІетта хьалабевлла сийна хохаш а бохий, дечиган кегийра маххьаш ги а духкий, суьйранна цІа богІура уьш. ГІуллакхал сов, вуьшта а самукъане дара лаьмнашкахула кхерсташ. Къаьсттина Берсина а, Лоьмина а дезалора и гІуллакх. Оцу тІулган лаьмнаша цаьршинна карладохура генахь дисина даймехкан лаьмнаш. Амма, цаьрца дуьстича, хІорш цхьа дерзина, десте санна, хийра, шийла хетара.
ДогІано тІадийна бедарш йакъо гІерташ, цІерехьа цкъа букъ тухуш, тІаккха агІо лоцуш, хевшина Іаччохь дІасахьийзара уьш. Хабар дийца дог ца догІура цхьаннен а. Шелонна а дацара иза. Мецачу чоьнн тІе биъначу кІочу хохаша дог керчадора. Уьш бераш делахь а, хІораннен а дагна тІехь шайнначул бала а бара церан. Мере оьзначу голашна тІе корта а биллина, ши бІаьрг цІерга а боьгІна, Іара Юра. Аьрхачу Лоьмас шеквоцуш тІера схьайаьккхина шен эттІа тужурка цІерга хьийзайора. Халла хезаш ша-шена илли бохура Адашбайс. Ткъа Берса, шен йоьхна неІармачаш дІа а йаьхна, тІергІан пазаташ йакъо гІерташ воллура.
– Стенна оллавелла хьо, Юрка, гІийла буо санна, горгвелла охьахиъна?
Юрас доккха садаьккхира.
– Советски эскаран дезде ма ду тахана. Ткъа тхан дай, вежарий генахь леташ бу. Хьанна хаьа, сан да кху минотехь мича хьолехь ву, йа дийна ву, вац а…
– Цунна гІайгІане воьжнера хьо? ХІумма а доцург! ТІамехь чов хуьлу, виэн а вуьй. Іожалла цкъа бен хуьлуш йац. Дала ша адамаш кхуллуш хІоранна а тоьхна хан йу дуьненахь ваха. Шен оьмар чекхйаьлча, цхьа а минотехь а вехар вац. ТІамехь верг леш, цІахь верг ца леш ма дац. Цигахь Іожалла йоьгІнарг лийр ву, цайоьгІнарг могаш-дийна цІа вогІур ву. Ойланаш йан ца оьшу.
Юра, кхин вист ца хуьлуш, хьалха санна, дІатийра. Цкъа Лоьмина а моттаделира ша цуьнан дагна маслаІат дина.
– Кху дийнах лаьцна кхин хІумма а дагадогІий шуна? – хаьттира Берсас, шен болх йукъах а баьккхина, цІеххьана.
Юра а, Адашбай а хаттар луш, Берсе а хьаьжна висира.
– ХІаь, тахана-м вай махках даьхна нийсса шо кхочий, – бухара балда цергашна йуккъе а лоцуш, масазза а корта таІийра Лоьмас.
Хьехахь йуха а тийналла хІоьттира. Йукъ-кара лайн чимаш а ийна, арахь тІедетта шийла догІа. Вовшийн даа санна, мацалла хьерча йоьхьаш. ЦІахь доцу дика хьал. Юрин сагатделира. Лаьара, хІуъу дина а, хан йацйан.
– КІентий, дийцийша тхуна, шаьш схьа хІунда далийна, – дехар деш, Лоьмина а, Берсина а тІевирзира иза.
Берса вист ца хилира. Цунна ца лаьара шел воккхачу, цІера арадахале цхьанхьа-м гІалахь доьшуш хиллачу, маттана шерачу Лоьмина хьалхалелха. Ткъа Лоьмина дага а ца догІура накъостан хаттарна жоп дала. Йохйелла, тІера Іаь гІуьтту тужурка парггІат тІе а йуьйхина, тІаккха шен когара буьхьигаш хьала а хьаьвзина лаьтта английски ботинкаш схьа а йаьхна, когех хьерчийна тІелхигаш йакъо хІоьттира иза. Карладелира цхьаьнгге ца дуьйцуш ша даг чохь къуьйлуш латто цхьа кІира хьалха комендантца шен даьлла дов.
– Баккъалла а, дийцахьа, Лоьма, – Юрина тІетайра Адашбай a. – Шух лаьцна наха ца дуьйцуш хІума дац-кх. Шу басмачаш хилла, аш фашисташна гІо дина, боху-кх…
Лоьма оьгІазе Адашбайга хьаьжира.
– Ларлуш хила, кІант! Хьанна хаьа, сан карара хецайелла xIaра ботинка хьан муцІарх кхетахь а. Тхуна мичара хаьа, тхаьш схьа хІунда далийна? Хьуна хуур дарий, цхьана Іуьйранна хьуо, меттара а гІаттийна, шарбал тІе йуха а ца кхиавеш, хьалха а иэккхийтина, тІаьхьашха тІе автомат хІоттийна, лаьцна вигна, таІІийна вагон чу а воьллина, тІехула тІе аьчган зайл хьовзийна, неІаре автоматчикаш а хІиттийна, цхьана беттан некъа генна махка а вигна, хьуо охьатесча? ХІай-хІай!
– ОьгІаз ма гІохьа, Лоьма, – aгIo цІерехьа а хьовзош, цуьнгахьа вирзира Юра. – Оха цІеначу даггара хоьтту. Ткъа хьо? Нийса ма дац иза. Адаш бакълоь. Наха тайп-тайпана дуьйцу дела, бакъдерг хаа ма лаьа тхуна.
– Іовдалш дийца бита аш. ХІаъ, ду, дера-кх, тхо-м бандиташ, къуй, йамартхой, фашисташ а. Кхин йисиний тхуна тилла цІе?
– Йуха а карзахвуьйлу!
– ТІаккха ткъа? Оха бакъдерг аларх, тхох теша ца теша. Тхо адамаш ма дац, адамашдаархой ду.
– Харцлоь хьо, Лоьма! Хьуна хьайна а хаьа тхан дагахь и доцийла! Цхьацца боьхачу нехан дегнаш иштта хилар тхан бехк бац.
– Шайна луъург мотта. Суна-м йовха а, шийла а йац!
TIeдеттачу догІанна жимма лагІдала дага а ца догІура. Мелхо а, хьалхарчу ломана тІехула дорцан кІур хІоьттинера. Берса реза вацара Лоьмин кІоршамечу жоьпашна. Адашбай, Юра а Іаламат догдика, эсала ши кІант ву. И шиъ, гергарло дезаш, Лоьмина тIeгІерта, ткъа Лоьмас уьш йухатоьтту. Дика ма дац иза.
– Бакъдерг дийца дезара…, – ийзалуш, нохчийн маттахь бехк баьккхира цо Лоьме.
– Къахетаре догдоху ахь? – кІоршаме цуьнга хьаьжира иза.
– Ца го хьуна, халахетта цаьршинна.
– Вай хазахеташ лела?
– Церан бехк ма бац иза…
– Хаьа суна а. Хьо ма хьехар дала хІоьтти. Цул, чІеІа а ца чІеІаш, хьайн мерах пхьош хьакха.
Лоьма, хьехан берте а вахана, тІулгах агІо а тоьхна дІа а хІоьттина, арахьежа вуьйлира. Цунна шена а валлал лаьара шина кІанта хоьттург цІенна дІадийца. ХІинцалц схьа цхьаммо а ца дехнера цуьнга и дийцар. Моьттура, иза ша дийцича, кийрара бала жимма а байлур бу. Ткъа иза-х бара кІеж туьйсуш кхехкаш. Жимачу Берсина атта ма ду. Иза хІинца а дерригенах ца кхета. Лоьмина шена а ца хууш хила а тарло дерриге а, амма хуурш, гинарш а тоьуш ду иза къона къежван. Деккъа и уьш цІера баьхна цхьа де тоьур дара цуьнан дог эккхийта. И де а ца деара массарна а цхьатерра. Массеран а бацара цІеххьана цІера арадовла аьттонаши. Ткъа Лоьмин хІусамехь оцу Іуьйранна ненан шийла дакъа Іуьллура. Цхьа-ши кІира дара, нана цамгаро гуттар а кІелйитина аьлла, тІаьхьа хабар а деана, Лоьма, доьшучуьра йукъахваьлла, цІахь Іен. Хьалхарчу буса нах охьабуьйшучу хенахь йелира иза. Оцу Іуьйранна хьалххе гІаттийна, лула йуьрта гергарчаьрга иза йеллийла хаийта хьажийна Лоьмин шича, цхьа сахьт далале, айъина цІа валийра, автоматца харс-аьлла пхьарс хадийна, мелачу цІеша а вуьзна. Иза а вара Лоьмин хенара кІант. Нана кешнашка а йигна дІайоллийла ца хилира. ДІа ца йуллуш ца йита, шайн бешахь гомха каш а даьккхина, цу чу таІийра цара иза. Оцу доьхначу дийнахь кхин цхьа нийсархо а вийра Лоьмин. Фермехь жаІу волчу шен дена тІаьхьа кхача эцна воьду Хьамид, йуьртах араволуш ха деш болчу салташна тІе а Іоттавелла, цара тоьхна вожийра. Цуьнан дакъа лаьттах долла а ца битира. ЦІа чохь поппаран маьнги тІе метта охьа а виллина, цунна тIe йургІа а тесна, иза Іад а витина, кертара арабелира церан доьзал. Ткъа Хьамидан миска нана, хІинца а меттайанза, тиларчу йахана хІума санна лела. Йуьртал арахь, ги йоьллина хьаьжкІийн кийсаг йолуш, Іилла дисира Лоьмин лулахочун Айзанан дакъа а. Шен йалх берана ахьарна хьаьжкаш ахьа хьера йоьдуш, эвлах арайолуш тоьпаш тоьхнера цунна. Мисканашна ца хаьара оцу буса шаьш ховха набарш йеш меттахь Іохкучу шайна тІехь ирча кхиэл йинийла. Ца хаьара йуьртана гуонах ха хІоттийнийла а. Йуьртах аравала гІоьртинчунна топаш тоха аьлла, омра дуйла а. Ткъа Іуьйранна оцу ханна тІенисделла Айзан, Хьамид, Хьасан а ца кхийтира салташа оьрсийн маттахь «Саца!» «Йухаверза!». «Тоьпаш туху хьуна!» бохуш деттачу маьхьарех…
Лоьмин логе шад хІоьттира. Цхьадика, бІаьргаш чу хин тІуно-м ца йуссура.
Хьанна моьттура, иза хир ду. Йуьртахь лаьтта салтий, берриге бохург санна, бевзара Лоьмина. Царна йукъара цхьаболу бІаьхой, Лоьмел цхьа-ши шо бен баккхий боцуш, кегийраш бара. Церан чІогІа доттагІалла дара йуьртарчу шайн нийсаршца. Уьш цаьрца цхьаьна ловзарга а, синкъераме а оьхура. Нохчийн сискал а, салтичун паек а йоькъуш йуура. Лоьмин когара ботинкаш а ма йу цуьнан доттагІчо, къоначу лейтенанто, цунна совгІатанна йелла. Оцу догдикачу адамийн цхьана Іуьйранна шайн доттагІий цІийнах а, махках а баха дийзиpa…
Уьш дерриге дагадаьхкича, логе шад хІутту Лоьмин. Дависарг, ницкъ белара цуьнан, хилларг-м хьовха, таханлерниг а цхьаьна дерриге а дицдан. Синтем бац йа дийнахь а, йа буса набарха а. Бус-буса гІенах дуьхьалхІуьттту хьоме даймохк. Амма цуьнца цхьаьна дуьхьалхІуьтту и ирча къематде а. Самаваьлча… Цул хІумма а сина лан атта йац тахане а. Хало. И йерриге хало а, мацалла а йицйеш долу даймахке мерза сатийсар…
«Иштта хила ца везара со оцу кхаа кІантаца, – ойла йора Лоьмас. – Жима велахь а, Берса бакълоь».
Лоьма схьавирзича, цуьнан йуьхь тера а йацара цхьа масех минот хьалхалерчух. Йайнера цунна тІера аьрхалла а, цкъацкъа гучуйолу къизалла а. Иза цхьана луьрачу чевно Іийжочу дархочух тера, озийна, йахйелла, хаба а хебна гора.
Вист ца хуьлуш шен метта цІера улло охьа а хиъна, дехьа лаьтта дечкан мохь, дІакхевдина, шена тІе а озийна, цунна тІе дІа а тевжина, ши бІаьрг хьехан тховх буьйгІира цо.
– Юра, тхаьш схьа хІунда далийна дийца хаац суна, – элира цо, эххар а.
– Цундела цунах лаьцна сан дийца хІумма а дац. Арахь тІедетта догІа саца гена ду. Иза саццалц Іахь, дикка Іан дезар ду вайн. Цундела, вайна хан йацйалийтархьама, шуна лаахь, ас дуьйцур ду тхаьш махках даьхначу дийнах лаьцна доцца.
Ши кІант, гергахьо таьІна, ладогІа кечвелира. Амма Лоьмина ца хаьара ша мичхьара схьалаьцна доло деза. ТІехьа дахийтина ши куьг коьрта кІел а доьллина, къамелан йуьхьиг лоьхуш санна, тховх бІаьргаш кхерстабора цо.
– ХІун дуьйцур дара шуна? – Юрега хьаьжира Лоьма. – Шуна бакъдерг ала лаахь, дерриге а дийца сан ницкъ тоьур бац. Цхьа коьрт-коьртаниг олуш, чекхвала хьожур ву со. Доцца аьлча, шу санна, дерриге адамаш санна, дехаш дара-кх тхо тхан дай баьхначу лаьтта тІехь. Оцу лаьтто комаьрша рицкъа лора тхуна. Цунах тоам а бора оха. Далла хастам а бора. Вайн Советийн махкахь массанхьа санна, Іедал а дара тхо долчохь. Баккхийчара болх бора, бераша доьшура. Дешна ваьлларг балха а воьдура. Цомгаш хуьлура, дала а лара. Хазахетарш а, бохамаш а, цатемаш а хуьлура. Тхешан даймохк дукха а безара тхуна. Доцца аьлча, кхечарел тоьлаш а, йа оьшуш а доцуш адамаш дара-кх тхо. Церан йоллу ойланаш а, сатийсамаш а болуш. Аш санна, оха а сатуьйсура, фашистийн гІера вайн макхара дІа а лаьллина, чехкка тІом чекхбаларе, фронтера тхешан дай, вежарий цІа берзаре. Цундела оха тхешан ницкъ ца кхоабора къинхьегамехь. Цундела оха чІогІa безаш тІеийцира шовзткъе кхоалгІа шо чекхдолуш тхешан йарташка балийна салтий. Іа йуккъе далале, массо йурт йуьзира цара. ХІор а доьзалехь пхиъ-итт бІаьхо. Хьаша везаш тІеоьцу тхан халкъо. Иштта ду тхан дайшкара схьадогІу гІиллакх. Ткъа бІаьхой уггаре а лоруш лело ма безара. Тхан а ма бара фронтехь дай, вежарий. Оха салтий лоьрура, церан сийдора, тхайн ма-хуьллу церан догъэца гІертара. Цара тхан сискал а, оха церан чоьрак а йууш, цхьа доьзал санна, тхо бертахь дехаш дІайоьдура хан. Уьш цигахь хІунда латтабо ца хаьара тхуна. Шу кхуза хІунда далийна аьлла, хаьттича, цхьаболчара – хаац, вукхара – садаІа, кхечара – ламанца тІом бан Іамо далийна, олура. Европехь лавинаш йу. Цигахь фашисташца тІом бан Іамо. Кест-кестта, йуьртал ара а буьйлуш, учебни занятеш а йора. Наггахь, буьйсанна тревога а лой, хьала а лоьлхуьйтура.
Шайна ца хезаш цхьа дош тІехтиларна кхоьруш, леррина ладоьгІура Юрас а, Адашбайс а. Йуьхьанца забаршна, Іиттаршна тІера волавеллачу Лоьмин дешнаш хІинца дегнаш Іийжош дуьйшура берийн кийра. Лоьма ша а дІалаьцнера шен къамело. Цунна ца хааделира лелхачу арчанан дечигах схьакхоссабелла суй шен аьхначу хечин кога тІе бужуш а, иза, кІур туьйсуш, бамбех булуш а. Цо къамел ца сацийра Берсас и цІе дІайойъуш а.
– Нийсса шо хьалха, 1944-чу шеран феврала 23-чу дийнахь хилира и бохам. Тахана санна, кхоьлина деанчу цхьана кхаарин дийнахь. Іуьйранна арабевллачу салташа тхан йуьртара берриге а боьрша нах школе гулбира. Советски эскаран де даздеш, собрани гулбо, бохура. Оццу Іуьйранна, оццу минотехь изза динера нохчийн а, гІалгІайн а йерриге йарташкахь. Йуьртара берриге а боьрша нах чугулбелла бевлча, неІаршка ха хІоттийра. Корашна уллохула хевшинчу нахана арахьаьвсича гира, хІора корана тІе йуьхьигаш йерзийна хІиттийна лаьтта пулеметаш а, церан логаш тІе пІелгаш дехкина, царна уллохь Іохку салтий а. Адам цецделира. Иштта буьрсачу хьолехь хІунда даздо Советски эскаран де? Мила ву царна кхерам туьйсуш? Йа хьанна кхерам бу оцу машаречу нахера? Уьш цецбевлла а бовлале, царна хиира, эпсарш собрани йан гІерташ ца лелий. ХІетталц оцу йуьртахь царна гина а, йа оцу эпсарийн духарх тера духар а доцчу цхьамма, дІаса а ца хьийзош, нахе омра дира, шайгара герз охьадилла аьлла. ХІун герз? Тилла-х вац хетий и эпсар? Амма эпсаро хеттарш дихкира. Цо пІелг хьажийра нехан йукъах йихкинчу шаьлтанашна тІе. Шуна хаийта боху ас, законехь нохчашний, гІалгІашний бакъо йеллера шаьлтанаш лело. Церан духаран цхьа меже и лоруш.
Маьрша, машаречу колхозникаша, хьала а гІуьттуш, дайшкара дуьйна схьа лелош хилла шаьлтанаш, схьа а йостуш, капитулянташа санна, эпсарна тІе а оьхуш, цунна хьалха уьш охьатуьйсуш, оьла йира. Шайх деш дерг ца хууш хьийза нах йуха шайн-шайн метта дІанисбелча, оццу эпсаро боцца хаам бира: «Нохчийн, гІалгІайн халкъаш – йамарт, зуламе халкъаш ду. Царах баьллачу бехкана таІзар деш, правительствос сацамбина нохч-гІалгІайн халкъ гуттаренна а даха Юккъерчу Ази а, Казахстане а кхалхо. Кхалхочийн хьашташ кхочушдан бухахь бина кечам бу. Нагахь санна цхьана стага дуьхьало йахь, йерриге а йурт хьаллакйийр йу. Йуьртана бина гуо бу сийсара дуьйна. Цхьа а стаг а йуьрта вуьтуш а, йа чуьра араволуьйтуш а вац. Бертаза йуьртара аравала гІоьртинчунна герз тоха аьлла, дина омра а ду. Кху чуьра нах арабохур бу нийсса ши сахьт даьлча. Оцу шина сохьтехь йуьртара дерриге а адам – къена а, къона а, зударий а, бераш а – цхьа а са бухахь ца дуьтуш йуьртах ара а даьккхина, билгалчу метте дІагулдина хила деза. ТІаккха, гуонах ха а хІоттийна, шайн доьзалшна тІе дІадуьугур ду шу. ХІинца цкъа шуна йуккъера цхьа масех стаг аравоккхур ву. Эпсаршца цхьаьна баха а бахана, цара йуьртахь дІакхайкхо деза кхузахь шайна хезнарг. Адам кхалха кечдан деза цара. Адамашна кечдала а, йиллинчу метте дІагулдала а йелларг ши сахьт хан. Вада гІоьртинчунна а, ши сахьт дІадаьлча юьртахь карийначунна а тоьпаш тухур йу. Совнаха мохь новкъа ма баккха. Шайн тІейуху бедарш а, мотт-гІайба а, цхьана баттана кхачан сурсаташ а. Цул сов мохь машинашна тІебоккхуьйтур бац.»
Нахана йуккъехь гІовгІа йелира. Цхьаболчара бохура летта дала деза. Бисинарш дуьхьал бара. ХІун гІуллакх ду эрна хІаллакьхила? Вай дуьхьало йича, цара къенаниш, зударий а, бераш а дойъур ма ду. Делан болх ма бу хІара. Дала динчунна муьтІахь хила деза. ТІехула тІе, хІокхара лелориг, Іедална а, Сталинна а ца хууш шайггара лелош хила а ма мега. Сталинна хааза дуьсур ма дац хІара. Йа вай кхеро хІоттийна кеп хила а тарло. Йуьртах а даьхна, йуха цІа хоьцур ду… Доцца аьлча, болх Далла а, Сталинна а тІебиллина, сецира адам.
Оцу Іуьйранна деша дахана бераш новкъара а, школан кетІара а охьахьийсийра. «Тахана мукъа дуьту шу, – бохура цаьрга. – Шун школи чохь собрани хир йу. Аш садаІа». Мукъа дисира и де а, шолгІаниг а, кхоалгІаниг а. Бутт а. Ткъа дукхахболчарна ца дуьйгІира кхин цкъа а парти тІе ховшар.
Цхьа сахьт далале адам махьшаре лоьхкучу дийне тарйелира йурт. Зударийн цІогІанаш, доьлхучу кегийчу берийн маьхьарий. Къонахоша оьгІазе бетта барт. Махкана хиллачу бохамах кхетча санна, Іоьху даьхний, угІу жІаьлеш. ДогІмех цІераш хьаьлхина адамаш. Йуьртал арахьа маьІ-маьІІехь дуьйлу герзаш…
ХІетталц довха, маьлхе дара денош. БІаьстенна йалташ дІадийна довлла дохкура. Халкъана тІехь хІоттийна харцо ца лайна дара а хаац, йа Делан таІзарна дара а хаац, мухха делахь а, оцу дийнахь карзахделира Іалам. ЦІеххьана кхоьлира стигал. Йуьхьанца меллаша дилла доладелла ло буьрсачу дарце дирзира. Суна цкъа а мел шийлачу Іай а ца гинера и тайпа дарц. Оцу цІемзачу дийнахь, шайн йовха хІусамаш йуьтуш, арадуьйлура адамаш.
Ойла йехьа, Юра, цІа дуьззина доьзал болчу стеган. Цуьнан аьтто бац царна массарна а бедарш, мачаш эца. Йа, аьтто боллушехьа, эца мало йеш Іийна иза. Йа берашна стенна оьшу и барзакъаш, уьш стенга гІур бара бохуш, Іийна иза. Йовхачу хенахь тІехь шарбалш, когахь мачаш йоцуш ловзуш лела цуьнан уьш. Шелйелча – чохь совцу, йа лула-кула ловза боьлху. PoггІана цхьа мачаш йухуш, цхьа пальтон тІелхиг тІе а кхуллуш. Арахь шелбелча, бохбала чу а лелхаш. Ден-ненан ойла йац Іаьнан шелах уьш эцна цІера арабовла. И ойла хилча-м, цара хьалххе кечамбийр бара. ЦІеххьана хьийзочу дорцала аравала аьлча, да-нана мича хьоле дужур ду хаа хала дац.
Нохчийн боьршачу стагана эхь ду нахан
Скачать книгу
1933-1941-чу шерашкахь ГУЛАГ-н лагершкахь бархІ шо даьккхинчул тIаьхьа, шозлагIа а халкъаца Даймахках ваьккхина, казахийн шийлачу аренашкахь халонаш а, баланаш а лайначу, цкъа а доьналлех, оьздангаллех, собарх ца вухуш ваьхначу, 1949-чу шеран 14-чу апрелехь Ош областерчу Жанги-Жол районерчу Успеновка йуьртахь кхелхинчу, цигахь дIавоьллинчу сайн дена Iабдулхьаькимна.
Шен раж эцна доьдура эзар исс бІе шовзткъе пхоьалгIачу шеран февраль беттан цІемза де. КIилбаседехьара хаддаза схьахьоькхучу шийлачу мохо лоькхура дерзина дитташ.
КIеггина йекхна хуьлу стигал оцу дийнахь, дошан баса йирзина, кхоьлина, догІанан мархийн Іаьржа сомалкхаш охкийна, мохь аьлла йелха йохкуш санна, кхохкийна кхозура. Цхьа дагна хийра, оьгIазе хеталора тІера ло даша доьлла Тянь-Шанан лаьмнийн Чаткхалан дерзина даккъаш.
Йуткъа шок йетташ, лай тIера схьахьоькху шийла мох, хьакхабелла меже шелонца морцуш, кIад ца луш, массо маьIIехула кхерстара. Адамийн дегнашна тІе цхьа беза сингаттам туьйсуш, маьхьарий хьоькхура, йочанийн кхаъ кхайкхош, дерзинчу дитташна тIехула хьийзачу къийгаша.
Дерриге а Iаламехь хила ма-деззара хуьлуш, цхьаннен а цхьа а тайпа хийцам бан ницкь боцуш, шена ма-ттов чекхдолуш доллура и шийла Iа. ТІейогIучу бІаьстенан меттиг мукъа а боккхуш, и Iа кхин цкъа а йуха ца дан дІадерза дукха хан ца йисинера.
Оцу доьхначу дийнахь ламанан тІулган басахула, лаьхьа санна, сетташ хьалаболучу гІашлойн новкъа дечиган маххьаш а гехь меллаша охьайогIура ши зуда.
Шиннах цхьаъ – тІейуьйхина эттIа тIелхигйаьлла, берриге а бамбеш а охкабелла тиша тужурка а, бамбин одеялах тегна йеха коч а, коьрта тиллина лелийна тишделла кІинж йолу доккха кортали а, когахь истангах тегначу пезагашна тIехула йуьйхинчу калошца шовзткъе итт шарал тIехйаьлла зуда тІехьаьжча шен хенал а йоккха хетара.
Цхьана хенахь хазачу куьцахь хилла цуьнан лекхо дегІ а, горга йуьхь а, хІинца а тIера хазаллин лар йанза, безамехь гора. Къежделлачу гиччоша а, хебаршка ихначу беснеша а, кІоргга хьех чуэгначу кхоьлинчу бІаьргаша а тоьшалла дора иза гиначу бохамаша хеназа къанйина хилар. Амма и самукъанах цхьа а суй шайна чохь боцу бІаьргаш, къинхетамах буьзна, массарех а дог лозуш, гІийла хьоьжура.
Важа, цуьнан накъост, ткъех шо алссам хенара йуккъерчу дегIахь, Іаьржа йеха месаш, горга йуьхь-марш йолуш хазачу куьцехь къона зуда йара.
ГІо лоьхуш санна, кхерстара Іаьржачу цIоцкъамашна бухара схьахьоьжу, оцу дийнан стигланах тарбелла, кхоьлина, белха кечбелла, бІаьрхих буьзна цуьнан Іаьржа ши бІаьрг. Царна чохь къеггина гора цхьаьнгге а балхоза, балхо меттиг йоцуш, кийрахь ІаьIна бала, къоначу, декъазчу дагна маслаIат дехар.
Macex де дара и шиъ ламанан цхьана чIаже дечиге оьху. Денна цхьаьнакхетара и шиъ цигахь, амма йуьртахь цхьацца маьIIехь йехачу цаьршинна вовшийн кІезиг йевзара. Нийсса цхьа шо хьалха вовшашна генахь, Кавказан лаьмнашкахь, шаьш йинчу йарташкахь маьрша йехаш хилла и шиъ, кхолламо дай баьхначу, уьш дIабоьхкинчу лаьттах къастийна, йалийна, кхузахь цхьаьнатоьхнера.
Нийсса цхьа шо хьалха цаьршинна ца хаьара, шаьшшиъ, баьлларг бехк боцуш, йинарг кхиэл йоцуш, февраль беттан цхьана кхаарин дийнахь хIусамашкара ара а йаьккхина, кхуза гена махка кхуссур йуйла, шаьшшиъ а, шайн доьзалш а мацалла ца балийта, хIара къиза къахьоьгуш, сагIадоьхургаш санна, йаьлла лелар йуйла a.
Серсачу дарзо тІадийначу гІашлойн новкъахь, ког шершина, галйаьлла, охьакхетарна кхоьруш, меллаша ког буьллуш, ларлуш охьа чу а йоьссина, ворданан новкъа йелира и шиъ.
Йоккха стаг кІадйелла гIелйеллера, амма иза шен ницкъ ма-кхоччу хьалха дІагІертара.
– Хьо кIадйеллий-те, Хелипат? Жимма садаIа, охьахаий вайша? – хаьттира, йуха а хьаьжна, хьалха йоьдучу къоначо.
– XIaн-xIa, Зану, дІайало хьо, – йоккхастаг, саца а сецна, халла хьала а сеттина, хьалхахьа хьаьжира. – ДІогахь, некъа йистехь, гучу IандагIна кІел соцур вайша.
Зану хьалха дIахьаьжира. IандагIан дитт гена дацара. Пхи бІе гІулч йелахь, кхин гена йацара царна йуккъехь, амма мацалло ницкь эшийначу цаьршиннан догІмашна гена хийтира цига кхаччалц бан беза некъ.
Ши зуда, кхин йист ца хуьлуш, берриге шаьшшиннан ницкъ тІе а гулбина, махьа кІел букар а йахана, меллаша хьалхахьа йолайелира. Шаьш йолайелла йоьддушехь Хелипатан ойла йора Занус. Зануна хаьара дукха хан йоццуш Хелипатан цІийндай, вуьрхIитта-берхІитта шарачу йахана гIеметта хIоьттина хаза йоIIий деллийла а, ткъа иза ша жимачу кхаа бераца Іазап хьоьгуш йуйла а.
Шаьшшинна вовшийн йевзича, Зануна чІогIа йезайеллера и къинхетаме, догдика йоккха стаг. Iийшинчу баланашка ца талхалуш дисинчу цуьнан эсалчу хьажаро а, кІеда-мерзачу къамело а, йиначу нанас санна, тІеийзайора иза.
Сих-сиха шаьшшиъ ІандагIна гергакхача йоллий а хьожуш, коьртехь уьйриг хилла хьийзаш йеза ойланаш а йолуш йоьдучу цаьршинна генна хьалхахьа, некъана иттех гІулч йуьстаха, Іуьллуш цхьа Іаьржа хІума а, цунна гуонах хьийзаш жІаьлеш а гира. Шаьш герга мел гІоьрти а, иза адаман дегІах тарлора цаьршинна, ткъа гуттар а гергакхаьчча, и шиъ тийшира хьалхахьа Іуьллуш гург баккъала а адам хиларх. ЙогІучу кхушиннах бІаьрг кхетча, ши жІаьла меллаша доладелла коьллашлахь къайладелира.
Воьжна Іуьллург беркъа вухавелла воккха стаг вара. Ма-боггІу лергашна тІеозийна тиллина, цкъа цхьана хенахь безачу мехехь хилла, шен холхазах боьхна, хІуманна меха боцу боьмаша холхазан куй бара цуьнан коьртахь. Дерзинчу дегІа тІе йуьйхина эттІа, коржамаш а тийсина аьхна тужурка а, эттІа меттигаш тешций, бехчалгашций леррина тІеттІаийзийна аьхна тиша хеча а, берзинчу когашна тІетуьйдина неІаран мачаш а йара.
Голаш мара а оьзна, горгвелла Іуьллура воккха стаг. Цуьнга дІа а хьоьжуш, ца соцуш тІехйелира хьалха йоьду Зану.
– Собардехьа, Зану, тхан эвлара Аюб ву-кх иза. Лаа Іуьллий-те хІара кхузахь воьжна? – сецира тІаьхьайогІу Хелипат. ТІаккха, воккхачу стагехьа дІа а йирзина, цуьнга кхайкхира иза.
Шозза-кхузза мохь тоьхча а, воккха стаг вист ца хилча, йа меттах а ца хьайча, тІейаханчу Хелипата цІе а йоккхуш меттахъхьавира иза.
– Миска Аюб- йаІ, – гІийла мохь белира леррина цуьнан йуьхьа тІе хьаьжначу Хелипатан. – ХІара-м велла Іуьллуш хилла…
Шена хезначу дешнаша хІумма а цец ца йаьккхира Зану, амма тІе а йахана, воккхачу стаге хьаьжначу цуьнан дагахь цкъа а дицлун доцу сурт дисира. Цунна хьалха Іуьллура кІайн йеха маж а йаьлла можа йуьхь. Аьрзунан зІок санна, хьаьвзина дукъ тІедаьллачу мера чуьра а, багара а охьаІийдадедла соьла мераІуьргаш чохь а, мекхашна а, можана а тІехь деттера. Набарна охьавижча санна, хьаббина лаьттара бІаьргаш. КІеззиг гІаттайеллачу багахь гора цхьа а талхаза шагатІулгаш санна, кІайн цергаш. Тужуркин эттІачу херошкахула гора шелоно сендина оза дегІ. Йуххехь Іуьллура мелла бертиг йихкина цхьа-ши кана хьаьжкІех буьзна жима пІаьлдиг.
– Йалохьа, Хелипат, дІагІо вайша. Со цуьнга хьежалац-кх, дог оьккхуш лаьтта-кх сан, – аьлла, шен хих буьзна бІаьргаш дехарца Хелипате хьовсийра Занус.
– Вайша дІа ма-йаьлли, схьадогІур ду-кх и жІаьлеш. Цхьа а стаг вац-те новкъа вогІу гуш?
Зану некъа дІасахьаьжира.
– Вац, Хелипат…
– Вайша хІун де-те, Зану?
– Новкъа дІасалелаш адамаш долуш тІе жІаьлеш гІертар дац хир ду цунна. Кхузахь лаьттачул, чехкка цІа а гІой, нахе хаийта вайша?
– Хаийта-м хала ма дацара, Зану. Хаийтича, хІара дІа а вигна, хІокхунна каш даьккхина, хІара лаьттах волла ницкъ кхочур болуш боьрша стаг тхан эвларчу нахана йуккъехь-м вац. Цхьаберш цомгаш эгна Іохку, важаберш шайн догІмаш халла ирахь лелош бу. Хаац-кха, хІун дер.
– И цхьа пхи-йалх стаг ву оцу гІуллакхна йукь йихкина лелаш. Цаьрга хоуьйтур вайша.
Цхьана минотехь ойла йиначул тІаьхьа, Аюбна йуххера дІайелира Хелипат. Кийра даш доьттича санна, дегнаш дазделла, гІелйелла эвла йолайелира ши зуда. Цаьршинна хьалха хІуьттура, и воккха стаг санна, декъазчу Іожаллица беллачу шайн безачийн, гергарчийн суьрташ, шаьш хІинццалц схьа Іийшина баланаш, инзаре ирча тахане, кхин а ирча, буьрса тІейогІу кхане…
– Велла, кху дуьненара дІаваьллачун-м ирс дара, – элира Хелипата, шаьшшиъ цунна дикка генайаьллачул тІаьхьа. – Дийна дисинчу вай хІун дика хьоьгур ду?! Амма тамашийна бу-кх дуьненан белхаш. Масане хир дац моьттург хуьлу, ла ца дийгІинарг тІедогІу стагана. Хьажал хьо Аюбах хилларг. Цхьа шо хьалха боккха доьзал, шортта даьхний, йоккха ков-керт йолуш, нахана Іаламат дукхавезаш, хьанала вехаш стаг вара иза. Цхьа шо далале, доьзалх, бахамах ваьлла, гІаж санна, цхьалха висира. Ткъа мел онда, дегІехь ницкъ болуш, уьнах цІена стаг вара иза! Дезткъа шо гергга хан йара цуьнан, ткъа тхан йуьртахь балха тІехь цуьнца ларош стаг вацара, Колхозехь собрани хуьлуш, ударник ву бохуш, даим стоьла улло хьаькамашна йуккъе охьахаавора иза. Цул сов, хІара Іедал доккхучу хенахь Микли-паччахьна дуьхьал тІом беш масех чов а хиллера цунна. ХІинца а сайна гуш санна хета суна, вopxI-бархІ шо хьалха депутаташ хоржучу дийнахь йуьртахь дуьххьара йаьшки чу тосу кхаж цуьнга тасийтар. ХІинца шен коьртахь болчу куйнаца, исхаран чоица, цунна чухула йуьйхина атлазан гІовтал, йукъах йихкина детица кхелина шаьлта. Оццул нисвелла, хазачу цуьнан Іожалла кхерстачу жІаьлин санна хили. ТІехь деша-м хьовха, аттала къилбехьа верзо стаг ца хилла уллохь. OxIxIaй, Дела, хьан болх бу-кх! Хаац-кх, вайн Іожалла муха хир а, вайна латта мичахь доьгІна а…
– Пекъар, стенга воьдуш хилла-те иза?
– Стенга воьдуш хилла хир вара иза? Цхьа иэшам бац ткъа вай дерриге а арадаьхнарг! Кхалла хІума лаха вахана хилла хир ву-кх! Веза Дела, хьуна дика хаьа хир ду-кх. КІадйелла, настаршна чохь са ца дисина сан-м. Каррехь йегайо-кх. Жимма йал йей вайша?
Зану реза хиларе а ца хьоьжуш, гира махьаца цхьаьна тІуьначу лаьтта охьахиира Хелипат.
– Тамашийна стаг йу-кх хьо, Хелипат. Хьан амалех цецйолу-кх, со, –элира Занус ша, охьа а хиъна, паргІатйаьлча.
– ХІунда бах ахь?
– Даима нахах доглозуш, царна маслаІат дан гІерташ хуьлу хьо, ткъа хьайгарчу баланех лаьцна цхьа дош а ца олу. Са чІогІа стаг йу хьо. Велла Іуьллу и воккхастаг гича, со йелхаза ца Іейели, ткъа хьан бІаьргех хин тІадам а ца белира…
Хелипат цхьа гІайгІане йелайелира.
– ЭхІей, диканиг, дера, дукха ма йилхина. Ма дукха йилхина-кх. Дукха йелхарна, бІаьргаш чохь хи ца дисина. Дог доьлху, ткъа бІаьргех хи ца долу. Ас хьаьнга балхор бара сайгара бала? Хьанна оьшу сан балхамаш, цІийзар? Мила ву цхьа бала кийрахь боцуш, Дала делла Іеш? Цхьа а вац, Зану. Къанйелла со хІинца, мел йаьхча а, дукха йехар йац. Хала делахь а, Іожалло дІайиггалц садеттар ду ac…
– Иза а ду-кх бакъ. Делахь а, лаьа-кх шегара бала балхо, дог хьао, тІаккха шена синтем хир болуш санна. Велла Іуьллу воккхастаг гича, хилларш а, гинарш а дерриге карладевлла, ойла йеш йогІий со-м. Сан а дара да-наний, шиъ ваший. Вай цІера арадахале цхьа ах шо хьалха маре йахана со… ХІусамдеца кхуза йалийра. ТІамехь йаьккхина цхьа ност йоцуш вара иза. Ас иэша хІума-м ца дитира цунна… Кху аьхка кхелхина иза…
Логе гІертачу йелхаран къурдаша садукъдинчу Занус шен къамел сацийра.
– Хаьа суна, Зану. Вевзара суна иза. Аьтту ност йоцуш, озо йеха йуьхь-марш йолуш, Іаьржачу аматехь, хьийзина Іаьржа корта а болуш безамехь жима стаг. Некха тІехь ордалш а хуьлура цуьнан.
– ТІамехь хьуьнар гайтарна йеллера цунна уьш. Цхьаъ ордал йара, шиъ мидал йара. Жима пІаьлдаг бина, кучана чухула коча а тесна, йиллина дІа сайн дегІаца лелош йу сан уьш. Ткъа сайн нахах хилларг хаац суна вай арадаьхначу дийнахь дуьйна.
БІаьргаш буьззина чухІиттина бІаьрхиш, тІех а даьхкина, татолашца беснешна тІехула охьахьаьлхира Занун. Шен коьрта тиллинчу тишачу йовлакхца хиш дІа а хьоькхуш, кийрахь йоьлхура иза.
– Дера, хаац суна-м, Зану, хІун дийр ду. Цхьа Делан болх бу-кх хІара. Дала динчунна реза а хилла Іийча, хьегнарг цхьа йал йоцуш довр дац хир ду вайн. Дависарг, Іовдалш хили вай-м. Maxкaxдахар гІалат ду, нийса дац, цунах кхеттачу Іедало йуха цІадерзор ду бохуш, колхозо ваьшна деллачу лаьтта тІе стохка бІаьста йалташ ца дийра. Цундела кху бухахь долчу къоманачул хьалха мацалла хІоьттина вайга. Вай, схьа ма-кхеччи, дерриге балха а девллехь, вайна къастийначу латтанаш тІе йалташ а дийнехь, кху хьолехь ца хила а мегара…
– Ма дийцахьа, Хелипат, – элира Занус, доккха са а даьккхина. – Дукха бехк а бацара нехан. Тахана-кхана цІа доьрзу бохуш, кху махках дог ца леташ Іийра-кх. ХІинца а ву массо шаьш Даймахка йухадерза кхана новкъа девр ду моьттуш. Со а, хьо а теша цунах. Вайна иза дагара баьлла минот йац, аттала гІенах а. Ткъа масазза кечйелла со новкъа йала, сайн миска къелгаш1 дІа а хьарчийна? Мацца а цкъа со новкъа йалахь, баа хир бу бохуш, дІабиллина латтош ши кийла мекхан цу бу сан… Латта-м ца дийра. Цкъа-делахь, вай дІагІур ду моьттура, шолгІа-делахь, кхузара латта вайн махкараниг санна лелош дац. Кхузара латта лело говзалла ма йеза.
Новкъарчу тІулгах ког тасабелла, галйаьлла Хелипат, дІакхоссайелла, бердан басех куьг гІортийна, охьа ца кхеташ йисира.
– Доцца аьлча, гІуллакх галдаьлла-кх вайн, – элира цо, куьйгах летта хатташ дІа а бохуш, – дІадаханчу шарахь адамаш даларна бехке-м мацалла а йацара. ХІетахь вайн карахь цІера деана мелла а йалта дара. И чекхдаьлча, карара сал-пал а йухкуш, хІума эца аьтто а хилира. Махкаллаш деш белира дукха нах. Кху Іай гІелдин вай мацалло. Баккъалла а аьлча, дукха нахехь ницкъ а бацара шайна къастийна латта лело, балха баха а.
Хелипата аьллачо Зануна дагадаийтира бІаьста, гуттар шайн гІаддайча, ша куз бохка йахар. Иза бара шиъ-ах метр шуьйра, кхоъ-ах метр беха, хаза кечбина гІажарийн куз. Зану Маиле йеача, ден-цІа а йахана йуха йогІуш нанас совгІатна белла. Зануна хезнера, и куз мацах цкъа шен денанас, гомаш а йоьхкина, эцнера бохуш. Шаьшшиннан долара дерриге хІума доьхкинчул тІаьхьа а ца бухкуш, Занун ден а, ненан а безамна Іалашбеш латтабора цаьршимма иза. Амма кху Іай цІеххьана цомгаш хилла, вехха меттахь висинчу Маилна кхачанна кхин дан хІума а ца хилла, иза бохка арайелира Зану. Цхьана кертара вукху керта хІуьттуш, йуьртах чекхйелира иза. Безачу кузах цуьнга кховдориг йа ах кийла даьтта, йа жимо ши хьокхам хуьлура. Хьанна хаьара, луларчу йарташкахь, къаьсттина царна бархІ километр генарчу узбекийн йуьртахь хІуттучу базарахь кузах ах мах бала а мегара. Амма Занун а, йа цхьана а нохчочун а бакъо йацара комендатурин бертаза цига ваха. Ткъа Маилан (цунна дукхавезачу, цуьнан гІийлачу Маилан) кийра рицкъа дахаза масех де дара. Куз луччух дІабохка дийзира. Иза суьйранна цІа йеара, ах кийла даьттий, ши кийла нехчий, цхьа кийла хьаьжкІийн ахьаррий дохьуш…
– Хелипат! – чІоггІа йистхилира Зану, иза уллохь йоцуш, ткъа цхьана генахь, мохь тоьхча ца хеззехь йолуш санна.
– ХІун боху ахь, Зану? – цецйаьлла хьалатаьІира Хелипат.
– ХІун бехк баьлла доьхкина вай кху къизачу Іазапе? Ма хала ду хІара лан! Цхьа бехк баьлла, таІзар токхуш делхьара а хІумма дацара. Бехк-гуьнахь доцуш цІийнах, махках баьхна бІарзбина лело зударий, бераш… ХІара-м адамана дуьйцу а цахезнарг дай, Хелипат… Стенна бехке ву и велла Іуьллу воккха стаг, вайша, кхин а эзарнаш? Вай хьанна хІун дина, Хелипат?…
Зану, саца а сецна, жоп доьхуш, Хелипате хьаьжира. Хелипатна гира оьгІазаллех буьзна богу Занун Іаьржа бІаьргаш, йолчу тІе а макхйелла йуьхь, хорша йеача санна, йего чІениг, вовшехйеттало цергаш.
– Хаац, Зану. Суна хаац… Кха тІе а йахана, нийсса цIа йан а халла хууш къанйеллачу суна ца хаьа хьуна жоп дала. Хьуна дешар хаьа, Іедалан балхана йуккъе а гІиртина. Сол хьекъал долуш хир йу хьо.
Маржа дуьне йаІ-кх! ДІа мел боккхучу кого, олучу дашо карлабоху-кх генара Даймохк, ирсе кьоналла!
«Хьуна дешар хаьа, хьо Іедалан балхана йукъа а гІиртина…»
Карладийлира йуьртарчу школехь доьшуш Іийна шераш, Маилца цхьаьна ворхІ класс чекхйаккхар. Ша йуьртан библиотекехь болх бина ши шо. Дуьххьара йуьртахь вовшахтоьхна исбаьхьаллин цхьаьнакхетаралла, Соьлжа-ГІалахь нохчийн театран сцени тІехь шаьш концерт хІоттор; «Ленинан некъ» газетнн йоьалгІачу агІон тІехь зорбатоьхна ша а, Маил а цхьаьна хелхадолуш даьккхина сурт; шайн коллективан кхиамех лаьцна радио чухула дуьйцуш, доккхадеш дог детталуш, ша ладегІар. ХІетахь… xIeтахь – и шиъ къона дара… Занун йалхитта шо, Маилан – ткъайасна шо. ХІетахь тІом бацара, адам маьрша дехара, хІораннан а бешахь йара ирсе бІаьсте. Хьанна хаьара, хьанна моьттура…
«Гур буй-те йуха Даймохк? Гур дуй-те кхин нохчийн маттахь газета, книга?… хезар дуй-те радио чухула ненан маттахь къамел? – хоьттура цо ша-шега, бІаьргех оьху дуьра хиш дІа а хьоькхуш. Ткъа Маил тешна ма вара тхуна тІехь хІоттийна хІара хьал Сталинна ца хууш, иза Іехийна, хІоттийна хиларх, дерриге ма-дарра шена и хиъча, цо тхо тхешан махка дерзориг хиларх… Ткъа Маила цкъа а ца олура харцдерг…».
Зану тешара мацца а цкъа шаьш дай баьхначу лаьтта тІе доьрзург хиларх. ХІораммо а санна, цо а шаьш новкъа девр долу денош дохкура. Новкъа йогІуш цхьаьний пхи-йалх машина гича, станцешкахь йаьсса лаьтташ цІерпоштан вагонаш йара аьлла хезча, хІор а дог теший хуьлура уьш шаьш дІадига кечйина хиларх.
«ХІаъ, тхо-м, дийна диснарш-м, мацца а цкъа цІа доьрзур ма дара, – ойла йора Занус, – Даймахке са а туьйсуш, цуьнга а кхойкхуш, кхузахь лаьттах баханчийн къа ду-кх. Маил, сан хьоме Маил, хьо суна хир вац-кх…»
Оццу цхьана ойланаша дІалаьцна ши зуда кхин вовшашка йист ца хилира йуьрта йоллалц.
ІІ
Кхоьлина деана де къаьсттина а сингаттаме хуьлура Николай Кузьмична. Йочанца цхьаьна лаза йолура цуьнан хадийна ност. Лазарша карладохура тІеман хьалхара буьрса денош.
Немцойн фашисташа, тІе Іожаллин дарц детташ, хІаллакдора машаре адамаш, сийначу цІарах йогура йарташ, гІаланаш, адамо эзарнаш шерашкахь кхоьллинарг…
Хьомечу Украинин латта мостагІчунна а дуьтуш, дегнаш къуьйлуш, малхбалехьа йухадийлар. Цаьрца цхьаьна, шаьш иттаннаш шерашкахь гулбина бахам а буьтуш, малхбалехьа уьдура фашистийн олаллин а кІел совца ца луу зударий, бераш, къенаниш.
Эххар а – Волга-хин бердаш. Кхин дІа йухадовла бакъо йац! Кхузахь Толаман Де тІекхачале, минометан снарядо аьтту ност оту…
Эзар исс бІе шовзткъе шолгІачу шеран берхІитталгІачу ноябрехь цІен бос а богуш, элдарчу дегІахь, каде, самукъане хилла гвардин капитан Бороденко шолгІачу дийнахь дуьйна тІеман гІуллакхна пайденна хуьлучуьра дІавелира гуттаренна а.
…Йеха санитарни цІерпошт. Йуккъера Ази. Ташкент, кхузахь госпиталехь – кхо бутт…
Госпиталера протезций, Іасанашций араваьлла иза хІетахь дуьйна ву кху гІиргІазойн лаьмнашкахь. Столыпинан заманахь кхуза кхелхинчу украинцаша йиллинчу йуьртахь болх беш вара. Йуьхьанца – историн а, географин а хьехархо, тІаккха – ишколан директор.
Хьанна моьттура, хІара дахар иштта хаьрцар ду. Ткъа цуьнан сатийсарш, дахаран Іалашонаш?
Карлайелира ша Киевски университетан исторически факультетехь доьшуш хилла хан. ХІетахь цо шен дахарна хьалха йаккхий Іалашонаш хІиттайора. Уггар хьалха – Іаьржа йеха месаш, жугІара бІаьргаш долу аьрха Света Пантелейчук йало. ТІаккха, дика дешарца университет чекхйаьккхина, цхьаьний аспирантуре даха, шиннех а Іилманчаш хила.
Іалашо кхочушхуьлуш дІайоьдура, Светлана а йалийра. Шиммоа тІехдика чекхйаьккхира университет, ший а аспирантуре дахара.Николай Россин XIX бІешеран исторех дисертаци йазйеш вара, ткъа Светлана – арахьарчу мехкийн керлачу исторех. Амма эскарехь гІуллакхдан кхайкхаро, Николайн Іалашо цкъачунна йукъахйаьккхира. Делахь а, иза цуьрриг а шеквацара. Диъ шо дукха хан ма йац. Иза-х къона вара, цуьнан шортта хан йара аспирантура чекхйаккха а, шен Іалашо кхочушйан а. Цо тоамбора зудчун кхиамех. Николайс эскарехь гІуллакх дешшехь, Светланех историн Іилманан кандидат хилира. Иза цхьана Іилманан-талламан институтехь балхахь йара. Кхуьуш жима кІант а вара цаьршиннан. Николайн къеначу нанна шел ирсе стаг дуьненахь а вац моьттура.
ЦІеххьана – тІом. Цо дохийра Николайн доьзалан ирс. ТІом болабеллачу хьалхарчу деношкахь фашистийн бомбанаша дийра Николайн нана а, зуда а, кІант а…
Іилманча а цунах ца хили. Доьзал а бац. Аттала цуьнан ирс ца хили, и хьердаьлла фашистски экха, лаьллина, малхбузехьа а дигна, ша схьадаьллачу тунгари чу а доьллина, цигахь цуьнан корта отуш дакъалаца а. Ткъа цуьнан бІаьхаллин накъостий цига кхочуш лаьтта. Советски латта тоххара цІандина фашистех. ХІинца тІом Германин махка тІехь бу. Стохка дуьйна шаьш бинчу меттигашка йуха дІаоьху тІом болчу хенахь малхбалехьа кхелхина бахархой а. Цигахь йухаметтахІиттош йу йарташ, гІаланаш. Ткъа гвардин капитан хилла, амма хІинца заьІап хьехархо Бороденко кxy лаьмнашка а хиъна Іа.
ХІун дийр ду цо? Дийна йисина йиша а фашисташа Германе дІайигна. Хууш дац, иза дийна йу йац а. Цига йухавирзича а, дерриге а карладийр ду. Йуха а бастабаларна кхоьру хено берзийна деган чевнан муо. Изза кхоллам бу цуьнан зудчун а. Кху эвлахь, кху школехь девзина цаьршинна, кхузахь бозабелира цаьршиннан кхоллам.
Цуьнан майра а вийна Смоленскна уллохь хиллачу тIамехь, Курскехь йийна жима йоІ а. Цунна а ца лаьа Курске йухайерза.
Хало шераш ду хІорш. Цхьа къена нах боцурш, берриге а божарий фронтехь бу. Йуьртбахаман гІуллакх дерриге а зударийн кочахь дисина. Партийни а, советски а, колхозан а куьйгалла xІокху кхааннан карахь ду. Иза ша парторганизацин секретарь ву. Анастасия Федоровна – йуьртсоветан председатель, тІеман заьІапхо Сапар – колхозан председатель. Цара шайн ницкъ ца кхоош къахьоьгу фронтана. Дерриге а толамна, дерриге а оккупацех паргІатйаьхначу малхбузен областашна дІахьийзадо цара. Хала-м ду, амма йуьртара цхьа а вахархо вац чІеІаш. Царна хаьа, мостагІ вохийна, дІаваьккхича бен, Даймахкахь машаре дахар хІуттур доцийла. ХІинца цкъа-м хІор а доьзалехь бала бу. Дукха хан йу ловзарш, эшарш, самукъане иллеш ца хеза.
Йоьхначу тІе а таро йохийна нийсса шо хьалха кхуза балийначу нохчаша. ДІадаханчу шарахь, хІорш кхоъ мел гІертарх, цара латта дIа а ца дийра, массара а колхозан балха тІехь дакъа а ца лецира. Шаьш тахана-кхана Кавказе йухадоьрзур ду моьттуш, Іехабелла къинхьегамна йуьстахбевлла Іийра. Ткъа хІинца цаьрга мацалла хІоьттина. Махкаллин цамгарша ницкъ эшийна церан. Баларш хуьлу денна. Ткъа йуьртарчу Іедалан, колхозан а ницкъ бац царна гІо дан.
Складашкахь йолчух кІез-кІезиг дІало царна, амма цунах кхачо хилац. Шайга терра халачу хьоле хІиттийна цара бухара бахархой а. ТІом боцчу хенахь-м хІуттур дацара цаьрга и хьал, ткьа хІинца хала ду-кх.
Иза оцу гIайгІанечу ойланех йукъахваккха санна, цкъа-шозза меттах а хьайна, велхаозийра гаьнгали чохь вижина Іуьллу церан жима Вова. Николай Кузьмича, доккха са а даьккхина, шен кара къолам а эцна, хьалхауьйзира бицбелла Іохку Мария Петровнин дешархойн йозанан белхаш.
КІант а техкош, белхаш талла вуйлира иза. Амма хІинца цуьнан коьрте керла ойланаш хьийзара. Бес-бесара кехаташна, кехатийн кескашна тІехула йазйинчу хІор а цІеран шен-шен, амма цхьатерра биографеш йара. Петькин, Витькин, Аллин а дай фронтехь хІаллакьхилла. Доь доцуш вайна Маринкин да а. Любин да Прагехьа хьалхатеІаш ву, амма нана цомгаш Іуьллу.Ткьа Володин ваша, могІара салти, шина орденан кавалер ву. Машаре зама йелхьара, оцу берийн йаххьаш берийниш санна хир йара, ткъа хІинца уьш къеначу нехан санна йу.
Аьстамиров Берсин болх карабеача, цунна бІаьргашна хьалха хІутту Іаьржачу аматехь оза шийтта шо хенара жима кІант. Цуьнан баккхий кхиамаш бу литературин а, историн а, географин а предметашна. Амма иза ларавац оьрсийн меттан грамматикица. Николай Кузьмична гІайгІа хуьлу цуьнан болх таллар. ХІор а дашехь шишша-кхоккха гІалат. ХІетте а, Николай Кузьмична лаац, шиъ а диллина, цуьнан догдохо. Къинхьегамна тІера, дешарехьа боккха безам болуш, хьекъале бер ду иза. Цул сов, цаьршинна йуккъехь цІеххьана цхьа шатайпачу хьолехь кхолладелла доттагІалла ду…
* * *
Йуьртан а, школан а куьйгалхой мел чІогІа гІертарх а, церан ницкъ ца кхаьчнера школехь доьшу хан йолу нохчийн бераш дерриге а дешарна йукъаозо. Цуьнан кхоъ бахьана дара: нохчийн берашна йа гІиргІазойн а, йа оьрсийн мотт а ца хаьра. ХІокху махках а, кхузарчу къаьмнех а боьлла цахилар, шайна тІехІоьттина хало а. Цундела, школан хьехархойн коллективо къаьсттина а йоккха терго йора доьшуш долчу нохчийн кІеззигчу берийн. Занятеш чекхйевллачул тІаьхьа биллина дІа цаьрца болх бора, харцахьара лелча а, гечдора. Шаьш иштта церан догъэцча, важа дисина бераш а школе дахкаре догдохура хьехархоша.
…Дешаран шо доладелла бутт а балале, пхьоалгІачу классераБерса а, ворхІалгІачу классера Митька Величенко а валош Николай Кузьмичан кабинет чу йеара пхоьалгІачу классан куьйгалхо къона хьехархо Валентина Андреевна. Шина а кІентан йаххьашна тІехь сийна буьччалгаш а, цІийн хьоькхнаш а йара.
– Сан бехк бац! Иза ша хьалха летира сох! – мохь хоькхураМитькас, велха а воьлхуш, – даим массеран а кочахь ву иза. Цо сайна тІулг тоьхча, летта со. ТІехула тІе, ша, урс Іоьттина, сан гай хоьцур йу бохуш, кхерамаш туьйсура цо…
Берса, вист ца хуьлуш, оьгІазе шен довхочуьнга а хьаьжна, доккха са а даьккхина, соне вогІавелира.
– Митькас дуьйцург бакъ дуй, Берса? – хаьттира Николай Кузьмича.
Берса вист ца хилира.
– Гой хьуна, Николай Кузьмич! Бакъду, дера-кх! ДІатийний? Вистхила йуьхь ма йац цуьнан!
– Ткъа хьо вист ма хила! Хьоьга ца хоьтту цо. Хьан гІоггІал воцу Берса ма дика лета хьох? Хьайн бехк нахана тІетатта ма гIepтa! – Берсегахьа гІодаьккхира Валентина Андреевнас.
Баркаллех буьзна ши бІаьрг Валентина Андреевне а хьажийна, йуха а охьатаьІира Берса.
«Бераш – бераш ду-кх, – ойла йора Николай Кузьмича, цаьршинга а хьоьжуш, – шайниг дуьтий ца Іа уьш цхьаннахьа а, цкъа а. Чевне хІума ца хуьлура царна йукъадогІург-м. Цхьа сахьт далале, тан а тайна, цхьаьний ловзуш дІаволалур ву. Амма Митька иштта дIавахийта тарлур дац. Цхьанна гечдахь, бисинарш а эвхьазбевр бу».
– ХІаъа, дера, ду шу, Митя, дика кІентий. Вокх-воккханиг жимачух лета. Кху цхьана баттахь масазза а низам талхийна ахь. Классан куьлйгалхочо масазза а валхийна хьо. Хьайн къена нана ас педсовете кхойкхийла лаьа хьуна? Хьан да вийча, дагна хилла чов ца йоьрзуш, синтем байна хьийза, хІинца хьох гІайгІа a хилла лела иза. Вайн ирсан, вайн даймехкан дуьхьа шен дахар дІаделлачу хьайн ден, тахана гена Польшехь фашистех леташ волчу хьайн вешин, йерриге халонаш эшош, шена там-товр ца лоьхуш, церан дуьхьа кху цІахь дийнахь-буса а къахьоьгучу хьайн ненан жимма мукъа а ойла йан йезара ахь. Хьан хенара пионераш, фронтехь фашистех леташ, халкъан турпалхой а хилла, дІахІиттина, ткъа хьо… Дийцина а хІун до цуьнан!
Николай Кузьмича, пхьаьрсийн голаш стоьла тІе а хІиттош, шина куьйга корта а лаьцна, охьа а таьІна, доккха садаьккхира. Митька корта а оллийна хІоьтина лаьттара.
– Уроке гІуо ший а. Амма, хаалахь, Митя, нагахь ишттаниг хьох йуха а далахь, хьо школера дІавоккхург хилар.
Митя сихха араиккхира, ткъа Берса, меттах а ца хьовш, ша лаьттачохь сецира.
– Вало, Берса, уроке дІагІо, – букъа тІе дайн куьг дуьллуш, шеца хьалха дІаозийра иза Валентина Андреевнас.
– Со жимма тІаьхьа соцу, Валентина Андреевна, – элира вукхо, хьала а ца таьІаш.
Валентина Андреевна бІаьргашца хаттар деш Николай Кузьмиче хьаьжира.
– Іадвитахьа, Валентина Андреевна. ТIаьхьа тІевогІур ву иза.
Берсин цхьадолчу аматаша Николай Кузьмична дагавоуьйтура 1942-чу шарахь тІамехь шен бІаьхаллин хьуьнаршца берриге махкахь гІараваьлла хилла нохчийн кІант Нурадилов Ханпаша. Сталинград мостагІex ларйеш турпала воьжна иза дІавоьллинера Донан лаьттахь. Иза дара Николай Кузьмична чов хилале нийсса кхо бутт хьалха. Бакъду, Николай Кузьмична и ша цкъа а ца гинера. Амма цунна дика дагадогІура иза вийначул тІаьхьа Донски фронтан политурхалло арахецна плакат. ХІинца а шена гуш санна хетара оцу тІера къоначу нохчийн кІентан сурт. Маж-мекх далаза горга йуьхь, баккъал а аьрзучух тера майра хьажар, некха тІехь ЦІечу Байракхан а, ЦІечу Седанан а ши орден. Советски Союзан Турпалхочун цІе вийначул тІаьхьа йелира цунна.
ХІетахь Ханпашех лаьцна поэто Долматовскийс йаздина, бІаьхойн уггар дезачех цхьаъ хилла дІахІоьттина илли хІинца а дагахь хаьара Николай Кузьмична, хІинца а, цкъацкъа, ша висча, лоххачу озаца шена олуш меттигаш а йора. Дагахь лаьттара плакатан цхьадолу могІанаш а:
… «ТІемало-наьрт, тІемало-аьрзу, тІемало-рыцарь – иза йу турпалхочун-пулеметчикан, гвардин старши сержантан, комсомольцан Нурадилов Ханпашин бакъ цІе…
…Нурадилов Ханпашас шега схьаэцнера доьналла долчу нохчийн халкъан тоьлла гІиллакхаш: цуьнан турпалалла а, аьрзунан каделла а, цуьнан майралла а, къонахалла а, доьналла а…
… Нурадиловс шен пулеметца 920 фашист хІаллаквина…
… Хьажал хьо, бІаьхо, ламанан аьрзунан, турпалчу пулеметчикан Нурадилов Ханпашин суьрте! Кавказан турпалан, нохчийн халкъан кІентан бІаьхаллин хьуьнарш тІамехь доьналлин масал хуьлда хьуна а, хьан накъосташна а…
…ТІамехь кхерам хІун йу ма хаалахь, нохчийн халкъан доьналла долчу кІанта ма-иэшайарра, майрра иэшайелахь Іожалла…»
Дерриге а шен фронтан дахарехь политрук хилла Николай Кузьмич, газеташ доьшуш, дукхазза а тІеІитталора нохчийн халкъан кІенташкара дийлинчу тІеман хьуьнарех лаьцна долчу дийцаршна. Амма даиманна а цуьнан даг чохь висинарг Ханпаша вара. Ца дицдора тІаьхьа «Известия» тІехь ша дешна Нурадиловн коша тIехь цуьнан командиро диначу къамелера довха дешнаш а:
«Ламанан аьрзу! Иллеш дукхадезара цунна. ДІадевр ду шераш. Керлачу, хазачу зІаьнаршца лепар ду вайн дахар. Ткьа Нохч-ГІалгІайчоьнан ирсечу кегийраша, Донан мехкарша, Украинан кІенташа гвардин старши сержантах Нурадилов Ханпашех иллеш бохур ду».
Уьш дерриге а цхьана секундехь хьаьвзира Николай Кузьмичан коьртехь. Ткъа Берса, дІавоьгІча санна, ша хІоьттинчохь меттах ца хьовш лаьттара. Хьехархо, и шиъ шаьшша а витина, арайелира.
– Берса, хьан соьца гІуллакх ду? – хаьттира цо, шен ойланаш дІа а лаьхкина.
КІанта, вист ца хуьлуш, корта таІийра.
– Схьадийцал, цІахь бохам-м ца хилла вайна? Воккха стаг цомгаш хилла?
Берсас корта ластийра.
– Йа хьо хьуо могаш вац? Го суна, хІокху деношкахь йуьхь тІера бос байна, гІийла ву хьо. ЦІахь йуург йац хьан? Схьавоьл суна улло.
Берса, тІе а вахана, Николай Кузьмична хьалхха дІахІоьттира.
– Йу. Со а ву могаш.
– Ткъа хІун хилла хьуна?
– Николай Кузьмич, со сайн бехкенна ца летта Митех…
– Иза-м суна хууш ма ду. Ас-м ца вира хьо бехке. Цунна сецнера хьо?
– XIa-xIa. Митька коьртехь волуш цхьа масех кІанта, тІехбеттамаш беш, аравала а ца вуьту со…
– Забарш йеш ма хуьлу, Берса, – велавелира Николай Кузьмич, – забарш а йо, наггахь буй-тІара йеш меттиг а хуьлу, амма уьш тІаьхьало йолуш хІуманаш дац. Ас дош ло хьуна, Митькина тоххара дицделла хир ду шуьшиннан дов.
– Амма суна ца дицло. Диц а лур дац. Царна забар хиларх, суна забар йац цара йийриг… ТІехула тІе, иза йа дуьххьара а, йа суна цхьанна йина а ца Іа уьш…
– Ой, хІун ду иза, дан мукъане а? – цецвелира Николай Кузьмич.
Берсин ши бІаьрг хих буьзира, ца велха гІерташ, бухара балда чІогІа цергашца схьалецира цо. Логашад хьала-охьа уьдура. ТІаккха, жимма Іийна, берриге шен ницкъ тІе а гулбина, вистхилира:
– Бандит, фашист, йамартхо олий бен, сан цІе ца йоккху цара… Тхо, нохчий, Даймахкана йамарт хилла, бандиташ хилла, оха немцошна гІо дина бохуш, тІехбеттамаш бо цара…
КІант цхьа гІулч хьалха а тесна, велхаран маьхьарца шен маракхетча, дегІа тІера массо а чо ирахIоьттира цуьнан.
– Николай Кузьмич, ахь алахьа бакъдерг, – дерриге дегІ дегош, шен корта Николай Кузьмичан некха тІе а таІийна, воьлхура Берса. – Тхан йуьртарчу нахана бІаьрга а ца гина и бандиташ а, йа немцой a… Кхечахьа, генахь, хІун хилла суна хаац, со жима вара… Дадас а боху шена хІумма ца хаьа… Дядя Коля, алахьа, бакъдуй цара бохург?… Тхо, махках даьхна, кхуза схьа хІунда далийна?…
КІанта даррехь хьалхахІоттийначу хаттаро вохийра Николай Кузьмич. Мацах цкъа университетехь дуьненан историн муьлххачу а темина лаьцна кхиамца докладаш йина, лаккхара хаарш а, наггахь бен хуьлуш йоцу корматалла а йу бохуш, профессорша хестийна, шен эскаран декъехь тоьлла политрук хилла, шарахь сов хІор денна Іожаллина дуьхьал хІиттарх, цкъа а ца воьхна Николай Кузьмич, хІинца оцу жимачу кІанта велхарца деллачу хаттарна дуьхьал дала жоп ца карош, дегІе хьацар тоьхна, хиъна Іара.
– Ма велха, сан кІант, – элира цо эххар а, Берсин Іаьржа, жима корта шен некха тІе а таІийна, цуьнан гІоргІачу месех куьг а хьоькхуш. – Уьш цхьа а бакъ дац. Оцу масех кІанта, дуьххьалдІа хьо хьийзо шайггара даьккхина иза. Шу схьа хІунда далийна суна ца хаьа. Гитлеровски фашисташа болийначу кху неІалт хиллачу тІамо массо а ваьккхина шайн махках а, доьзалх а, йиша-вешех а. ХІинца цкъа цхьанне а дац атта. Амма хІинца тІом чекхбала герга бу. ТІаккха хуур ду вайна дерриге а. Ткъа хьо а жима ву. Цхьана а хІуманан ойла а ца йеш, тІетаIІий деша. Воккха хилча, Іилманах кхетча, хьуна хьайна а хуур ду дерриге а…
Николай Кузьмича, шен киснара схьадаьккхиначу кІайчу йовлакхца кІентан йуьхь тІера бІаьрхиш дІа а даьхна, цуьнан пханарш тІе а хевшина лаьттачу бекъачу букъах дайн куьг туьйхира:
– Ткъа хІинца уроке гІуо, сан кІант. Берашка а ас эр ду, ишттазабарш кхин ма йелаш аьлла…
КІант классе дІа а вигна, йуха чувеана Николай Кузьмич шена хьалхахІоьттинчу халачу хьолан ойла йан охьахиира. И дешнаш цунна хезнера хьалха а лахара кхетам болчу цхьацца баккхийрачу нахехь а. Амма баккхийниш совцо атта дара. ХІинца дерг ша ду. И зуламе эладита берашна йуккъе даржаро пайда бийр бацара. Амма, муха сацо деза иза? И эладитанаш бакъ дац бахарх, уьш совцур бац. Царца тІетаьІІина кхетаман болх бан беза. Муха, мичара дІадоло деза? Николай Кузьмична шена а ца хаьа бакъдерг. Амма иза тешна вара дерриге халкъ бехке цахиларх. ТІехула тІе, шайн заманахь Маркса а, Энгельса а лаккхара мах хадийна оцу халкъан. Цунах лаьцна диканиг аьлла Сталина а, Орджоникидзес а, Кировс а, кхин дуккха а большевикийи партин деятельша а. Ткъа хІинца хІун хилла? Ца хаьа. Нагахь оцу гІуллакха тІехь цо политически гІалат далийтахь, тІаккха а хир ду гуттар доьхнарг. Амма гІуллакх иштта дуьтийла-м йац…
Дуккха а ойланаш йиначул тІаьхьа, цо сацамбира суьйранна педсовет гулйан. Оцу дийнахь шеца хилларг а, шен хилла сацам а зудче дІабийцира цо.
– Хаац суна-м, Коля, хьуна хІун аьлла хьехар лур ду, – элира. Мария Петровнас, майрачуьнга леррина ла а доьгІна, тІаккха, дикка ойла а йина, тІетуьйхира: – Ахь схьалаьцнарг политически маьІна долуш гІуллакх ду. Цхьа бехк ца баьлча, дийнна халкъ махках доккхур дац. ДІогахь, коьрттехь хиъна Іаш Сталин ма ву дерриг хууш, гуш а. Цхьа бахьана ца хилча, цо хуьлуьйтур ма дацара иза.
– Сан даго ма боху соьга, кхузахь дийнна халкъ бехке хила йиш йац, – шениг дуьйцура Николай Кузьмича. – ХІан-xIa, Maшенька, со советски стаг, коммунист а ву, со Іелур вац бакъдерг дІа а таІийна. ТІехула тІе, сан йоллу ойла йолуш со цхьаъ хилла а ца Іа. Йа хьо хьуо а ца теша айхьа дуьйцучух. – Иштта-м ма дара иза, Коля. Амма, ахь гІалат далийтахь, бохам хир бу-кх вайна. Ас йийца ма ца оьшу хьуна хIара зама. Ког когах кхетта а, галвалахь, вахана агІо ца хоуьйтуш, тІепаза войъу. Хьанна хаьа, вайн коллективехь хила а тарло хьуна бохам хила лууш стаг. Цул, айхьа цхьаъ доладале, цкъа хьалха Рахманкул Жапаровичах дагавалахьа. Шуьшиннан вовшех лачкъийна хІума а дац.
ІІІ
Школан дешаран декъан заведующис Рахманкул Жапарович Юсуповс леррина ладуьйгІира Берсин хьокъехь Николай Кузьмича шега дийцинчуьнга. Амма, и гІуллакх педсовете дилла цуьнан сацам хилар хиъча, резавоцуш корта хьовзийра цо.
– Мегар дац иза, Николай Кузьмич. И тайпа гІуллакх педсовете ца дуьллу.
– Ца мага хІун ду кхузахь? Бераш кхетош-кхиош дац ткъа вай? Бахархошна йукъахь кхетаман болх бан декхар дац ткъа вайн?
– Амма вайн школин программина а, хьехархошна хьалха лаьттачу декхаршна а йукъадогІуш дац партин а, правительствон а сацамаш школашкахь бийцаребар. И халкъаш партин а, правительствон а сацамца махках даьхна. Дисинчух хьо кхеташ хир ву моьтту суна.
Николай Кузьмич хьаллагІеттира.
– Делахь хІета, кхоьру-кх хьо? – кІоршаме Іоттар йира цо Рахманкулна. – Ленински кхайкхамца партин могІаре хІоьттина, Ленинан весеташ кхочушдан дуй биъна, хьо шира большевик а йухаваьлча, партехь боцчу хьехархошка дийца сан хІумма а дац!
Оцу шен моханца аравала дагахь дІаволавелла иза сацийра, вагийча санна, цІеххьана хьала а иккхина, бІаьргех долу куьзганаш катоьхна дІадаьхна, сурт даккха санна, цуьнан бІаьргаш чу вогІавеллачу Рахманкула. ТІера массо чо а боьжна, хІоа санна, цІанбелла корта, лекха, шуьйра хьаж, хьекъале, гІайгІане ши бІаьрг, оза, йеха йуьхь, ло санна, кІайн маж, йуккъера даьІахк ца хаалуш, ведбелла, кхоьссина тІелатийча санна, шуьйра мара…
БархІ шо хьалха горга йуьхь-марш, Іаьржа маж-мекх а долуш цхьана буса меттара а гІаттийна вигна элдарчу дегІара Рахманкул, кхо бутт балале, набахтехь къежвина, букар хьовзийна, йуьхь эрча а йаьккхина, Колыме хьажийра. Дуккха а дехарш, аьрзнаш диначул тІаьхьа, тІом болабеллачу шолгІачу шарахь цуьнан аьтто хилира цигара дІа фронте ваха. Амма Рахманкулан шершинчу кого иза меттахІотта ца вуьтура: цо дакъалаьцначу дуьххьарлерчу тІамехь луьра чов хилла иза, вехха госпиталехь Іиллинчул тІаьхьа цІа а вирзина, кху школехь тийна болх а беш хан токхуш вара.
Николай Кузьмич валлал дохковаьллера ша ойла ца йеш аьллачу дешнашна. Цунна гора Рахманкулан лекхачу хьаьжа тІе оцу минотехь хьацар тухуш.
– Накъост Бороденко! Со большевикийн партин, советски даймехкан кІант ву, – элира Юсуповс лохачу озаца, амма сацамболлуш. – ХІаъ, ас дуй биъна Ленинан весеташ кхочушдан. И дуй бара сан дахарехь хала даьхкинчу деношкахь суна ницкъ а, собар а, къонахалла а лург. Хаалахь, партина, халкъана тешаме хилла со лаьттан кийра воьрзург хилар!
Рахманкула, охьа а хиъна, шен хьаьжа тІе а, коьртах а йовлакх хьаькхира.
– Гечделахь суна, ойла а ца йеш, ас и дешнаш аларна, – бехказвала гІоьртира Николай Кузьмич. – Кхетий хьо, Рахманкул Жапарович, сан чIогІа дог лозу оцу нохчех… Тахана хилларг дуьххьара хилла гІуллакх ма дац. Айса иза иштта Іаддитахь, суна сайх чекх са гур ду. Вай-х, советски адамаш хилла ца Іаш, хьехархой, коммунисташ ду. Хьуна-м суначул а дика хаа ма йеза къаьмнийн хьокъехь йолу ленински политика.
Николай Кузьмич луьйчура сецча, цуьнга хьала а хьаьжна, догцІена велакъежира Рахманкул.
– Суна хІунда дуьйцу ахь иза, Николай? – элира цо хьала а гІеттина, тІевахана, Николай Кузьмичан белша тІе куьг а диллина. – Суна дика хууш ма ду уьш дерриге а. Хьо жима ву, цундела сиха а ву. Сихалла дика ма йац, цо стаг хІаллакво. ТІехула тIе, стеган ларлуш хилар кІиллолла а ма лара цкъа а. Суна гинарг хьайна гинехь, ас лайнарг айхьа лайнехь, хьо а хир вара ларлуш. Стенна оьшу, цхьанне а пайда а боцуш, эрна хІаллакьхилар? Co лоцучу шарахь сол хьалха сан накъостий лийцира. Царна йукъахь бара берахь дуьйна соьца цхьаьна кхиънарш а, дуккха а хенахь соьца балхахь цхьаьна лаьттинарш а. Халкъан мостагІий бу аьлла, лецнехь а, партина а, халкъана а тешаме, хьанала нах уьш хиларх тешна ву со даим. Ас, цаьргахьа гІодоккхуш, бакъдерг элира. ТІаккха со а туьйхира царах дІа. ХІинца цкъа царах хилларг цхьанне а ца хаьа. Цхьанне а ца хаьа, цхьа а тайпа баьлла бехк боцуш, тхо бехкедина хилар а. Халкъан мостагІий ду аьлла, адамашна хьалха тхуна тІе кхоьллина цІе хIинца а дІайалаза йу. Партина, халкъана, даймахкана хьалха со цІена хилар, суна санна, нахана а хаахьара, тахана а со валарх шеквер вацара со. И де цкъа тІекхочург хиларх теша со, хІунда аьлча сайна тІехь хІоттийначу харцонна ас бехке ца йо парти. Империализман гуонна йуккъехь дохку вай. Партин могІаршка, партин, советийн органашка балха нисбеллачу мостагІийн болх бу иза. Амма партин а, халкъан а бекхамах кІелхьарбевр бац уьш. Со хьоьга хІун ала гІерта аьлча, хьо ларлуш ца хилча, и сайх хилларг хьох а хиларна кхоьру со. Вайшиннан вовшех къайле йац, цундела дуьххьалдІа боху ас хьоьга: нохчий Даймахкана йамарт хилла, уьш бандиташ бу бохуш, и эладита ша-шаха кхолладелла дац. Къайлах даржош ду. Иза хьуна хьайна а хаьа. ХІетте а ву хьо даррехь нохчий реабилитировать бан гІерташ. ХІан-хIа, Николай, дуьхьал ву со и Берсин гІуллакх педсоветан заседане хІотторна. ТІех шуьйра публика йу иза. Суна а ма хаьа оцу халкъашна тІехь йинарг ирча харцо йуйла. Амма вайша тховса, хьехархой а гулбина, цІенна дІадийцахь, вайша кхана сарахь цІахь-м хир вац. Иза бакъдерг ду хьуна. Вайша хIаллакьхилча, нохчий шайн махка боьрзург хилча-м, вайша, бІаьрнегІар ца тухуш, лийр ма вара. Вайша хІаллакьхир ву, ткъа нохчашкара бала цуьрриг а байлур бац.
«Машас дуьйццург ду-кх хIокхо дуьйцург а, – ойла йора Николай Кузьмича, – школерчу дешархошна йукъахь орам тосуш шовинизм йу, ткъа со, школан директор, коммунист, йуьстах а ваьлла Іен веза. ХІан-хІа, иза хуьлийтийла дац…»
Николай Кузьмича, гІанта охьа а хиъна, доккха садаьккхира.
– ХІета, берашна йукъахь шовинизман ун а доржуьйтуш, цуьнга биэндоцуш хьоьжуш Іийр ву-кх вайша. Иштта бохий ахь соьга?
– XIaн-xIa, Николай, ас иштта ца элира хьоьга. Ас-м, ларлуш хила, бохура. Ахь, тховса хьехархой а гулбина, къаьмнийн доттагІаллин хьокъехь долу гІуллакх царна хьалха а хІоттийна, оцу агІор берашна йуккъехь кхетаман болхбар царна тІедожорах вайн нисдала хІумма а дац. Хьан приказ, йа педсоветан сацам кхочуш-бархьама, берашца къамелаш деш цхьана дийнахь цхьацца бахьанаш лело а мега цара. Амма шайн къамелашкахь цара нохчий бакъ беш дош а эр дац, йа ала а баьхьар бац. Йа цара хьуна луъучу тайпана берашца къамелаш дича а, оцу берийн дегнаш чохь хьуна йита луу лар а йуьсур йац. Оцу хьехархошка, цаьргахула берашка а, шайгга ойла йайта йеза оцу гІуллакхан. Уьш шайн синкхетамца тешийта беза, ахь ма-аллара, вуон, зуламе халкъ дуьненахь цахиларх, хила йишйацарх, советски халкъийн бертахьчу доьзалан членех и цхьаъ хилар а, массеран йоллу бакъо хила иза хьакъхилар а. Амма муха дан деза иза? Кхузахь жимма ойла йан йеза. Ас сайна хетарг эр ду хьоьга. Гой хьуна, Николай, хьо украинец ву, хьан зуда оьрси йу, со узбек ву. Тайп-тайпанчу къаьмнех долу вай кхоъ оцу нохчийн бала кхаьчна хьийза. Кхечу агІор хила йиш а ма йац иза. Вайн советски халкъийн цхьа Даймохк а, цхьа Іалашо а, цхьа некъ а бу. Цундела советски халкъийн доьзалехь муьлххачу а халкъана хилла бохам, лазам вукху дисинчийн дагах кхета.
Стоьла тІехь лаьттачу графина чуьра хи стака дуьззина чу а доьттина, дІа а мелла, шен сирачу мекхех дайн куьг хьаькхира Юсуповс.
– И нохчий, кхуза схьабалабаллалц, цкъа а суна гина адамаш дацара. Къилбаседа Кавказехь бехаш нохчий, гІалгІай буйла а, церан шайн автономни республика йуйла а хаьара суна. Амма кхин дІа царах лаьцна хІумма а ца хаьара. Ткъа нохчий схьабалочу хенахь, кхузахь дуьйцура, уьш бандиташ, разбойникаш, къуй бу, цара, котам йуьйчул башха ца хеташ, шаьлта а хьокхий, стаг воь бохуш. Со а, со саннарш-м а ца тешара оцу эладитанех, амма тешарш а дуккха бара. Хьуна ма хаьа и дерриге а. Суна хетарехь, адмийн исторехь хилла йац дийнна халкъ бехкедеш, дийнначу халкъана тІехь таІзар деш меттиг. Нагахь хиллехь а, суна ца хезна. Ткъа, бала а бина зударий, бераш а, къена нах а кхуза охьатийсича, меца, гІийла, махках бовларна дегнаш доьхна уьш сайна гича, оцу суьрто соьга ойла йайтира. ХІара хІун къам ду-те, сил луьрачу таІзарна кІел дожа, кхунах хІун бехк баьлла-те аьлла, дагадеанчу ас, цкъа районе вахача, библиотеке а вахана, справочни литература кегийра. Доцца аьлча, йоккхачу советски энциклопеди тІера Кавказски тІамах а, нохчех а, церан республикех а лаьцна статьяш йийшира ас. Дуьззинчу шина бІе шарахь цара турпала къийсам латтийна шайн къоман маршонехьа паччахьан колонизаторшна дуьхьал. Оцу шина бІешеран къийсамехь паччахьан инарлаша къиза хІаллакбина уьш. Байъина, Сибире хьийсийна, эзарнаш доьзалш Турце кхалхийна. Со чІогІа цецвуьйлу и халкъ дуьззина хІаллак ца хиларх. Шайн коча доьллинчу олаллица машар бан ца туьгуш, турпала къийсам латтош, Октябрьски революцина тІе а баьхкина, уггар хьалха революцигахьа а бевлла, шайн махкахь советски Іедал а хІоттийна, социализман толамехьа жигара къахьегна цара. Сайна хиъначо соьга кхин а кІорга ойла йайтира. Шайн къоман маршонехьа, мехкан бозушцахиларехьа дуьненахь а уггар йоккхачу, нуьцкъалчу империна дуьхьал иттаннаш шерашкахь къийсам латталур ма бацара бандиташка, къизачу, йамартчу халкъе. Революцин хьалхарчу деношкахь цуьнгахьа а бевлла, шайн махка тІехь советан Іедал хІоттор дарий-те бандиташа, йамартхоша? Оцу хаттаршна жоьпаш лоьхура ас. «ХІан-хІа, царна тІехь йинарг ирча харцо йу, – бохура ас сайга. – Царна йукъахь йамарт, зуламе нах хилла хир бу. Уьш хІор а халкъах бовлу. Амма йамарт, зуламе халкъ хилла а дац, йа хила йиш а йац. Адам доьхна лелачу кху тІеман заманах пайда а эцна, партина а, халкъана а ца хууш, йа парти а, халкъаш а Іехийна, халкъан мостагІаша дина гІуллакх ду иза. Цуьнан шеко йац. Иштта, бехк боцуш бехке ца вира со? Иштта, бехк боцуш бехке а бина, хІаллак ца бина партина, халкъана тешаме сан накъостий, доттагІий?» Амма сайн и ойланаш ас лачкъийра. Кхераме йу иштта ойланаш. ХІун дан деза аьлча, оцу гІуллакхна дуьхьалдІа маІашца тІе а ца гІерташ, флангехула тІеваха веза. Хьехархошна, берашна и халкъ довзийтича, церан цуьнга безам гІуриг хиларх дог тешна ву со. Историн урокашкахь теманаш йу Кавказски тІамах, Шемалах лаьцна. Оьрсийн сийлахь-баккхийчу йаздархоша нохчех лаьцна боккхачу безамца йазйина произведенеш а йу. Урокехь а, урокал арахьа а царах пайдаэцча?
ХІетталц кхоьлина, гІайгІане хилла Николай Кузьмичан йуьхь цІеххьана йекхайелира.
– Баркалла хьуна, Рахманкул Жапарович, – тIe а вахана, Юсуповн чІоггІа куьг лецира Николай Кузьмича. – Со гІалатах ларварна а, суна нийса некъ гайтарна а, баркалла хьуна. Тховса цхьа план а хІоттийна, йуха а цкъа хьох дагавер ву со.
«Ой, и дагадан-м ма дезара суна! – ша-шех цецвуьйлура Николай Кузьмич тІаьхь-тІаьхьа а. Баккъалла а аьлча, приказца тIeтeІopax нислур долуш хІума а ма дац хІара. Приказ – приказ ду. Рахманкула ма-аллара, коьртаниг – цара шаьш дийриг кхеташ, шаьш дечух тешаш дар ма ду. Рахьманкула дуьххьал схьа ца аьллехь а, йеккъа мершок а йу со. Амма дика болх а хилла-кх Машас со хІокхунна тІехьажийна…»
…Багара ца ходуьйтуш цигаьрка а уьйзуш, буса вехха Іийра Николай Кузьмич оцу гІуллакхан ойла йеш. Уггар хьалха цо схьалаьцнарг иссалгІачу классан учебника тІера дІадаханчу бІешеран кавказски ламанхоша паччахьан колонизаторшна дуьхьал латтийначу къийсамах лаьцна тема йара. Оцу къийсамехь йоккха меттиг дІа ма лаьцна барамехь царалахь уггар доккха хиллачу нохчийн къомо. Маркса, Энгельса, оьрсийн прогрессивни интеллигенцис а оцу заманахь нохчийн халкъан лаккхара мах хадош аьлла дуккха довха дешнаш а ма ду. Ткъа граждански тІеман заманахь? Сталинан, Орджоникидзен, Кировн белхаш боьшуш, иза ду-кха тІe ма Іиттавелла цара нохчех лаьцна йаздинчу могІанашна.
Николай Кузьмичан йуьхь цІеххьана йекхайелира. Нохчийн халкъан истори а Іамийна, школехь дешархошца исторически суьйре вовшахтоьхча? ДуьххьалдІа, цхьа бахьана а доцуш иза дар-м дика а хир дац. Машас ма-аьллара, ас гІалат далийта а тарло. Нохчий реабилитировать бан гІертарг хир ву со. Дерриге а дІадоло деза иссалгІачу классехь. ТІекхочуш йолчу дІадаханчу бІешарахь ламанхоша шайн къоман маршонехьа латтийначу къийсаман темина тІера. Оцу урокашна дика кечам а бина, берийн тидам царна тІехьовзо беза. Кхузахь гІо далур ду Машега а. Оьрсийн йаздархойн дахар а, кхолларалла а Кавказца чIогІа йоьзна ма йу. Оцу дерригенах лаьцна йолу литература гул а йина, школан библиотекехь выставка йича?
…Массо а цецваьллера хьехош а йоцу педсовет директороцIеххьана гулйарх. Школехь болх а дика дІабоьдура, дерриге гул а делла, дийцар дан оьшуш гучудаьлла гІуллакх а дацара. Берриге членаш схьагулбелча, чувеанчу Николай Кузьмича, ша хиьна Іачуьра хьала а ца гІоттуш, цхьа а тайпа официале кепаш йукъа а ца йалош, хьехархошна дІадийцира оцу дийнахь берашна йуккъехь хилла дов.
– Шуна ма-гарра, сан Іалашо йац, и гІуллакх дийцаре а диллина, къамелаш дойтуш, заседани йахйан, – элира цо. – Вай советски хьехархой ду. Ас шуна хьеха оьшуш йац къаьмнийн хьокъехь йолу ленински политика. Йуьртахь хьалха а хезна суна, шуна хезна хила а тарло, лахара кхетам болчу цхьацца наха нохчийн халкъах лаьцна даржийна цхьа а тайпа бух боцу эладитанаш. Вайна цхьанне а хууш дац и халкъ махкахдаккхаран бахьана. Гитлеровски мехкашдІалецархойх вайн Даймохк маьршабоккхучу тІамехь дакъалоцуш ду вайн махкара дерриге халкъаш. Доккхачу халкъо, ша доккха хиларе терра, доккха дакъалоцу, жимачу халкъо, шен жималле хьаьжжина жима дакъалоцу. Амма массара а Іенориг цхьа цІий ду. Нохчийн халкъан дуккха а кІентий бу тахана а фронтехь майра леташ. Хьанна хаьа, оцу жимачу халкъана йукъахь цхьа йовссарш йевлла а хила тарло, советски Іедал ца дезаш, Даймахкана дуьхьал йамарт куьг айбина. Ишттаниш массо халкъа йукъахь а хилла, болуш а бу. Амма нийса хир дац, и йовссарш бахьанехь, вай дерриге а халкъ бехкедича. И бераш, зударий, къена нах хІуманна а бехке бац. Вуон, зуламе адамаш массо къомана йукъахь а ду; амма вуон, зуламе халкъ дуьненахь хилла а дац, хила йиш а йац. Халкъ – халкъ ду. Хила а хилла, хир а ду. Аш дика ойла йича, шуна хуур ду, нохчашна хилла бохам вайна массарначул a тlex беза a, хала а хилар. Цундела церан догъэца деза вай, церан деган чевнах хьакхадаларх лардала деза. Со парторг а, вайн коллективан куьйгалхо а хиларе терра, ас декхарийла до шу, деха а доьху шуьга, оцу эладитанех дешархой ларбар а, бахархошна йуккъехь и тайпа хабарш дуьйцуш стаг нислахь, иза, кхетош, нисвар а.
Хьехархой дІа а бахийтина, ша висина Николай Кузьмич, багара ца ходуьйтуш цигаьрка а уьйзуш, вехха Іийра оцу гІуллакхан ойла йеш. Цо тоам ца бора ша накъосташка диначу къамелах. Приказ – приказ ду, амма коьртаниг цара шаьш лелориг кхеташ а, тешаш а лело дезар дара.
Школехь кхин долу гІуллакхаш дерриге Іадда а дитина, шолгІачу дийнахь районе ваханчу Николай Кузьмича и де дерриге а, партбиблиотекехь а, райбиблиотекехь а книгаш кегош дайъира. Цуьнан болх дІаболабелира тІаьххьара а арахецначу Советски йоккхачу Энциклопедин ткъе итталгІачу а, кхузткъе цхьаалгІачу а шина тома тІера. Царна тІера нохчийн исторех лаьцна статьяш йешча, цуьнан шен а боккха тидам тІебахара нохчийн халкъан историна.
Николай Кузьмича дагалаьцначу гІуллакх тІехь доккха гІо дира Мария Петровнас а. Классал арахьа урокашкахь дешархошца цо йоьшура Пушкина, Лермонтовс, Толстойс йазйина произведенеш, литературни кружокехь кІорггера довзуьйтура оцу сийлахь-баккхийчу йаздархойн Кавказца доьзна дахар а, кхолларалла а.
Цул тІаьхьа цхьанне а цкъа а ца хезира нохчийн берашна тІехбеттамаш беш а.
Оцу хьелашкахь тасаделира Николай Кузьмична а, Берсина а йукъахь и шатайпа доттагІалла…
IV
ТІаьххьара бисина болх а теллина, дегІана жимма йал йан дагахь дІатевжинчу Николай Кузьмична сема наб озийра. Амма иза самаваьккхира велха волавеллачу Вовас.
– Ца оьшу тхуна дечиг, бабушка, ца оьшу! – хезара цунна уьйтІахь хІусамнанас цхьаьнга бен латкъамаш. – Шу дийнахь цхьа-шиъ веана Іийча а, цхьа хІума дара, шу-м масийтта вогІий. Ас хІун лур йу шуна? Бац-кх сан аьтто!
«Йуха а нохчий бу-кх, мисканаш!» – аьлла, доккха садаьккхира Николай Кузьмича. ТІаккха, хьала а гІеттина шен протез цІийзош, неІаре а вахана, арахьаьжира иза. Гихь тІедачу дечиган кегийра маххьаш а долуш уьйтІахь догІанехь лаьттара ши зуда.
– Маша! Схьа чукхайкхахьа и шиъ.
Дуьхьал жоп ца луш, чуйеана Мария Петровна неІарехь а сецна резайоцуш майрачуьнга хьаьжира.
– ХІун дан воллу хьо, и шиъ чу а йалийна?
– ХІун дан воллу бохург, хІун ду? Вайн йерг цаьрца йоькъу-кх.
– ХІан-xIa, сан хьомениг, тоьар ду. Вай ваьш а ду халла лол бетташ хене довла гІерташ. ТІехула тІе, ас оццул хала кхиийна йалх котам а лачкъийна сан цара. Сийсара тІаьххьара йисинарг а йаьхьна.
– Оцушимма лачкъийна хьан котамаш?
– Хаац суна. Нохчаша-х лачкъиний уьш.
– Иштта долуьйту-кх стага шех гІалат! Хьанна хаьа, нохчийн халкъана йукъахь цхьа масех йовсар йаьлла хила тарло, уьш бахьанехь дерриг халкъ махках даьккхина. Уьш бахьанехь халачу таІзарна кІелъэгна бехк-гуьнахь а доцу зударий, бераш, къена нах а. Хьо а гІерта изза дан. Цхьамма хьан котамаш йаьхьна, хІинца хьо кхузарчу берриге нохчех бекхам эца гІерта. Ахь йийриг нийсо йац, Машенька! Кхузахь мел дина къола оцу мискачу нохчашна тІетоьтту. Амма цхьа нах зовкх хьоьгуш бу-кх, дерриге а царна тІе а тоьттуш.
– Цара бен ца лачкъийна сан котамаш. Суна дика хаьа иза.
– Сан Дела, ма доккха зиэн дина-кх ахь тхуна! Йалх котам! Дийнна йалх котам! – гуттар беламе йуьхь а чІачкъийна, корта хьийзабора Николай Кузьмича.
– Виэла хьо. Хьо виэла а мегар ду. Хьайна хьалха йиллинарг йиъчахьана волуш волу, – дегабаам бира Мария Петровнас.
– ДІайалахьа, Машенька, йалх котам бен йуй уьш? Йалх нал йайча а хьийзар ма вац, хьо санна, бІарзвелла. Дика лачкъайо! Мацалла бала-м ца беза уьш? Цхьа хало тІеІоттайелча-м, вала охьавожа ца везий, ткъа шен дахарехьа къийса деза. Хьуна баккъала а ала лаахь, сан безам бу оцу нохчашка. Хьуна хьайна а ма хаьа церан истори. Цхьана а заманахь, цкъа а ца севцца уьш боьхна. ХІан-хІа, Машенька, оьрсийн гІарабевллачу прогресивни кІенташна уьш безар эрна ца хилла! Шаьш ма-йарра ламанан аьрзунаш йу! Ткъа хІинца, ара а йалий, чукхайкха и шиъ. ГІиллакхехь а ма дац, и ши миска уьйтІа, догІане а хІоттийна Іар!
Шен йайна котамаш дагайаьхкича, Мария Петровнина цІеххьана тІейеана моха иштта сиха дІайайра. Ша барта хІуъу дийцахь а, дагахь кхин дара цуьнан. Цхьа диканиг дан шена дагадеача, шеначул а тІех майрачунна изза лууш хиларо йоккхайейора иза.
Шайн гира маххьаш охьа а дехкина, хотташа йуьзна чуйеана ши зуда, халла къаьсташ маршалла а хаьттина, ийзалуш неІарехь сецира.
– Ой, Зану, хьо йац иза? – цецваьлла, хьалагІеттира Николай Кузьмич. – Маша, хьуна ца йевзира хІара? Бехк ма биллалахь, Зану, хІокхунна хьуо ца йовзарна. Іаламат хийцаделла хьан йуьхь-сибат. Машенька, кхин а цхьа гІант хІоттадехьа стола улло!
ХІусамнанас стола улло хІиттийна гІанташ неІарехьа а оьзна, царна тІе охьахиъна ши зуда ийзалуш чухула дІасахьаьжира. Муха ца ийзало, хІокху цІа чохь цІена дара, ткъа и шиъ хотташа йуьзна, тІадийна лашкайаьлла йара. Царна и шиъ жерга хетахь? Ца хетийла а дац. Довхачу цІа чохь малйеллачу мачашна тIера, даьтта санна, лелина цІун, кегийра Іаьмнаш хІиттош, цІенкъа Іийдалора. КІамлора дегІ а, амма мІараш хьакха йиш йацара. ОххІай, ма дохкойаьллера-кх и шиъ чуйарах! ХІусамдай чохь цІена Іаш, догдика, оьзда нах бу. ГІиллакхна цара чуйола аларх, йогІуш хуьлу ткъа? Хьанна хаьа, церан дагахь дерг хІун ду? ХІун гІуллакх дара, хІокхарна хІара гатто йан? Амма хаза-х ма ду кху довхачу цІа чохь. ХІетта деттинчу бепиган хазачу хьожано, дагна там беш, цергех хи туьйсуьйтура. Mepo схьалецира хи чу йоьхкинчу наьрс-помидорийн хьожа. Ма дика хир дара-кх хІусамнанас цаьршинна цхьацца цастар бепиг а, цхьацца наьрс а йелча…
Ткъа дохлуш долу догІмаш тІетта тІе кІамлора.
– Машенька, хІуъу лой а, йуург лохьа цушинна. Миска Зану йаІ, баланаша гІелйина-кх хьо. ДІайаханчу аьхка хьайн майрачуьнца цхьаьна со шайга веана дагадогІий хьуна? – хоьттура Николай Кузьмича. – ХІаъа, хеназа кхелхи Маил. ХІун дийр ду ткъа, иштта дуьне ду-кх хІара. Велларг дІавуллу, висинарг веха. Кху заманахь цхьа а вац дуьненах сакъералуш. ХІор а доьзале бала беана тІамо. ХІетахь шаьш хиллачу цІеношкахь йуй хьо?
– ХІан-хІа, сайн марваша волчохь Іаш йу со
– И цхьа пхьарс сакхат берг вуй иза? Иза-м ца хилла фронтехь?
– Ца хилла, дера-кх. Мацах цкъа нохчийн ловзаргахь девнаш даьлча, цхьамма шаьлта тоьхна сакхат бина цуьнан иза.
– Дов хьаштдоцу хІума йу. ТІехула тІе, шаьлта хІунда туху?
Буй-тІара йина, дерзо а ца мегара?
Шена оьрсийн мотт кІезиг хааре терра, къамелна кІорге ца гІерташ, Николай Кузьмичан хаттаршна доцций жоьпаш а луш Зану а, йист ца хуьлуш Хелипат а хиъна Іара. Ткъа Николай Кузьмича, хІуъу дина а, кхушиннан самукъадаккха гІерташ, ца соцуш хабар дуьйцура.
Уьш иштта Іашшехь, Мария Петровнас, стоьла тІе йуург a xІоттийна, ши зуда шуна тІекхайкхира. Цаьршинна гора тІера йуькъа Іаь гІуьтту чорпанах дуьзна ши бошхап, мекхан бепиган кІеда цастарш. Чорпи чуьра ах гучу а йевлла гун масех картол думин цуьргех тарлора; цергех хи доладелира, хи чу йоьхкина копасташ чохь кад гича. Амма ши зуда, шуьна тІе ца хуьлуш, йехха Іийра. Эххар а, вовшашка а хьаьжна, хьала а гІеттина, шаьшшиннан гІанташ эцна, йахана охьахиъначу цаьршимма, Іайгаш кара а лаьцна, тІехулара схьаэцначу чорпанах меллаша цхьацца къурд бира. Гор йаІ, ма мерза, чомехь йара-кх и ши-кхо картолг йукъа а тесна керлачу копастех йина чорпа оцу мекхан бепигца йууш! Моьттура, иштта мерза кхача дуьнен тІе йаьлчахьана цкъа а ца биъна. Йалтех рицкъа кийра дахаза мел хан йаьллехь а, и шиъ сих ца лора йуучунна тІехь. Сихха кхачорна кхоьруш, цуьрг дожа ца дуьтуш, кІез-кІезиг доккхуш, марзо оьцуш, дехха бепиг Іуьйшуш, тата доцуш чорпех къурдаш деш, шуьна тІехь ма-хуьллу хан йахйан гІертара и шиъ.
– Йузайелахь и шиъ, вайна бухахь цуьрг ца дитий а, – бохура Николай Кузьмича шен зудче. – Мисканаш йаІ, ломара дечиг кхехьа ницкъ бу ткъа шуьшингахь? ХІара цІемза де, гена меттиг…
Мария Петровнас, йай карахь тІе а йахана, йуха а бошхепаш дуьзира. Николай Кузьмична гира Занун накъосто шена хьалха Іуьллу баьпкан ши цастар хьа а ца деш, йеккъа борщ муьйлуш.
– Бепиг кхоллуш йаа, – куьйгаишарца йоккха стаг кхето гІоьртира иза.
Бехкала йахана йиэла а къежна, Зануга масех дош элира йоккхачу стага.
– Хелипатан цІахь кхо бер ду. Церан кийра йалтин рицкъа дахаза масех де даьлла. Аш пурба лахь, и бепиг кхузахь а ца дууш, шеца цІа хьур ду цо, – шаьшшиннан къамел, халла оьрсийн дешнаш а карийна, гочдира Занус.
Николай Кузьмичан хьаьрсачу, дуькъачу цIоцкъамашна тІехуларчу шуьйрачу хьаьжа тІе шад гулбелира; дегийра бІаьрнегІарш. Цуьнан шен бертаза хи доьссира бІаьргаш чу. Хьала а гІеттина, дехьа чу а ваьлла, Мария Петровна шена тІаьхьакхайкхира цо.
– Машенька, сан хьомениг…, – бІaьpгex йовлакх а хьоькхуш, дегочу озаца вистхилира иза.
–ХІун хилла, Коля?
– Сан дехар ду хьоьга… вайгахь долу дерриге бепиг дІалохьа оцу йоккхачу стагана. Ойла йехьа, хьо санна зударий бу уьш, вайшиннан Вова санна, шайн бераш деза царна а. Мел хала ду царна…
Николай Кузьмичан дешнаша дог дохийна Мария Петровна корах арахьаьжира, арахь гуш адам дацара. Кхоьлина, дошан баса йирзина стигал, йукъ-йукъа лайн чимаш а ийна, серсаш шийла дерз, гуобаьккхина хІоьттина сингаттаме тийналла.
– Хьанна хаьа, Сталин гІалатваьлла хила а тарло, – элира цо меллаша.
– Иза а ма ду адам. Ткъа гІалат ца долуш стаг хила йиш йац.
–ГІалат! ГІалат хуьлу иштта?! Итт эзарнаш коммунисташ, партин, пачхьалкхан деятельш хІаллакбина! Гойтуш бехк а боцуш, йинарг кхиэл а йоцуш! Иза а гІалат хилийтахьа. Цхьанна, иттанна, бІенна, эзар стагана тІехь кхиэл йеш а, валийтахьа гІалат. Ткъа – масех халкъана тІехь кхиэл йеш, уьш махках дохуш? Иза дуьххьалдІа къиза, зуламе акт ду.
– Коля! – мохь белира Мария Петровнин. – Доьху хьоьга, хьайн ойланаш хьайн коьртехь совцор! Со а ма кхета дерригенаха. Вайшиннал лакхахь болчеран а ницкъ ца кхаьчна и харцо сацо. Ахь ма-аллара, эзарнаш адамаш хІаллакдина, халкъан мостагІий бу бохуш, цІераш а техкина. Хьанна хаьа, иштта, хьо санна, кху харцонашна резабоцуш, бакъонна тІегІертарна хІаллакбина хила тарло уьш а. Ткъа могІара ши коммунист, йуьртарчу школан хьехархо а бен доцчу вайшинга хІотталур йац дуьненахь нийсо. Амма вайшиннан ойланаш цхьанна хаахь, вайша тІепаза-м дойъур ду.
Зудчо дуьйцучуьнга ла а доьгІуш, готтачу цІа чохь дІасахьийза Николай Кузьмич, цІеххьана сaцa а сецна, цунна тІевирзира.
– ХІан-хІа, Маша, вайша тІепаза дайъалур цаьрга, – тІаьххьара дош кхечарах къастош элира цо. – Вайша саннарш миллионаш бу! Цхьа де догІур ду, вайн урамехь а дезде хуьлуш. Хено гойтур ду, хиллехь – гІалаташ а, йинехь – йамартло а. Ленинан идейш йехар йу, дуьнен чохь адам мел деха. Ткъа хІинца, дехьа чу а гІой, оцу шина зудчун догъэца.
V
Гуобаьккхина лаьмнаш долуш, тогІехь, шина республикин дозанаш къаьстачохь, нийсачу экъанна тІехь нийсачу урамашка йоькъуш йиллина йурт йу. Дукха хан йац иза йиллина. Урамашца дийгІина гІаргІанаш хІинца а шайн къоначу хенал тІех ца девлла. Иштта къона ду бошмашкара стоьмийн дитташ а. Кхо-диъ шо хан йелахь, кхин хан йац цара стом ло. Хаза кхиа йоьлла бошмаш, толуш лаьтта урамаш, цІенош.
Иза хІокху ламанан районан центр йу. Кхузахь бехаш нохчий бац, амма дийнахь ган тарло гондІарчу йарташкара меллаша гІаш, нисйелча –ворданахь кхуза схьаоьху нохчийн зударий, божарий, бераш.
1 Къелгаш – кIеззиг бен йоцу тиша хIуманаш
Скачать книгу