Mayday бесплатное чтение

«В нашей далёкой от

совершенства жизни должно быть хоть

чуточку бесполезного. Если

всё бесполезное улетучится, жизнь потеряет

даже своё несовершенство».

Харуки МУРАКАМИ.

Хаата

Фантомаска билигин синэ биир. Туохха барытыгар бэлэм. Маҥнай көннөрү өсөһөн үөрэҕин көтүтэрэ, баарын биллэрэ сатаан баппат аатырара. Куһаҕаны барытын да боруобалаан көрүөх курдуга.

Атын оҕолору дьонноро үчүгэй аҕайдык кэһэтэ түһүҥ этилэр. Ол кэннэ сүүрэн-көтөн өтүүктээн кэбиһиэ этилэр. Кини ийэтэ кыһаллан бэрт. Атыттар курдук айдаарбат-хайаабат, бобо-хаайа сатаабат. Хата, төттөрүтүн тэптэрэн биэрэргэ дылы. Дьиҥинэн, кыыһын баҕатын барытын толорор. Этиэ эрэ кэрэх, ылан биэрэр. Үчүгэйэ дьикти – баҕарбытыҥ барыта баар буолан иһэр. Хаата наада – биир тыла суох дьиэтин дуомун туран биэрэр. Бу тухары Фантомас сиэлин-кутуругун барытын аһатан кэллэ. Акаары мамашалаах кыыс атаһын-доҕорун ахсаана чопчу биллибэт. Уларыйа сылдьар уолаттар, кэлэр-барар кыргыттар сорох-сорохтор кимнээхтэрин бэйэтэ да билбэт ини. Кэлбит кэлэ турар. Сотору мавзолейга курдук уочараттыыр буолуохтара. Фантомас муумуйатын көрөн абыранаары тиэстэллэр диэтэххит дуу – халяваҕа сахсырҕа курдук мусталлар. Оннооҕор ийэтэ кэбис диэбэт. Фантомаска кҥр бэйэтинэн кэлэрэ куһаҕан үһү дуо. Күнтэн күн бүппэт кҥр. Ити эҕэлээх эргииртэн ҥтҥр-бэттэх тҥлҥрүйүҥ суох. Төлөрүйэн да диэн – туох үчүгэйи көрөөрү…

Кини иһигэр ийэтин сөбүлүүр ээ. Ордук суоҕуна. Ахтар, айманар. Баарына барыта кэмиэдьийэ курдук – этиһии, хардарыта ыыстаһыы. Оҕо туһугар олорор ийэлэр бааллар үһү дии. Ийэтэ эмискэ оннук буолан хааллар, Фантомас да син бэттэх кэлэ сатыа этэ. Оннук остуоруйаттан адьас атын олохтон кини бэлиэр сылайда. «Хаһан өлөҕүн?» диэн биирдэ тылласпыт ийэтин «үөрдүөн» баҕаран кэлэрэ үгүс. Бэйэтигэр тиийиниэн бэркиһээн ким эмэ илиитэ кыһыйан өлөрөн да кэбиспэт дии-дии, түүҥҥү куораты кэрийэр да, билиҥҥитэ кинини суох гынар баҕалаах кҥстҥ илик. Үстүү күн сүттэҕинэ даҕаны ийэтэ айманан бэрт. «Эн суоҕуҥ эрэ үчүгэй» диэбитинэн көрсөр. Кинилэргэ өрүү сэрии. «Эн итинник буоллаххына, мин манныкпын» диирдии куһаҕаннарынан куоталаһаллар. Иккиэн да бэртэр – барытын сатыыллар. Ийэтэ ирээтин көрүлээн сөп да буолуо эбит. Аны куоппуйатын, күлүү гыммыт курдук күлүгүн уочарата. Фантомас ол өттүгэр ийэтин ситиэ өссө ыраах. Туох эмэ үчүгэй буолаары гыннаҕына: «Эйигин абааһы көрөбүн», – диэн ийэтэ өрүү хатылыыр тыллара харгыстааннар туга да сатаммат быһыылаах. Санаатыгар кини бэрт да бэрт, буруй барыта ийэтигэр. Үөрэнэн да диэн – хаһан өнүйээри. Көнөн да диэн – хаһан хайҕанаары. Саатар биирдэ эмит «Оҕом котоку» диэн оҕоргуу түһэрэ буоллар, марылаччы ытыы-ытыы барытын бырастыы гыныа этэ – хас сүүстэ үөхпүтүн, дьон иннигэр саакка-суукка киллэрбитин, баар-суох табаарыһын кытары хоонньоспутун. Үчүгэй Уоллуун кэм да уулуссаҕа билсиспитэ. Маҥнайгы кууруска үөрэнэр өйө-санаата тиэрэ өттүгэр өҕүллэ илик уол киниэхэ хара маҥнайгыттан оҕолуу сыһыаннаспыта. Убай курдук. Онтон билбитэ – биир дойдулааҕа эбит. Иккиэн халдьаайылар эбит. Фантомас Халдьаайыга төрөөбүт да, бу диэн өйдөөбөт. Үстээҕэр көспүттэр. Маҥнай чугастыы Баараҕайга, онтон бу манна. Манна да көһөртөн ордубаттар. Ким эрэ дьиэтин уларсаллар, дьукаах да буолан көрөллөр, ийэтин көссүүтүгэр да олоро түһэллэр – дьэ, үчүгэй сыгаан олоҕо. Үчүгэй Уол кинини кыра оҕо диэн тыыппат этэ. Хаһааска сылдьыбыт сыһыан ол өттүн ийэтэ уоран ыллаҕа ол. Үчүгэй төһө да үчүгэйин иһин, уол уола өтөн кэбис диэбэтэх.

– Ол кэннэ олорон да диэн, – Фантомас сиэркилэҕэ баар бэйэтигэр туһаайан.

Сиэркилэ саҥаран эбиэ баара дуо – атыҥырыы көрөр бэйэтин кытары утарыта кҥрсҥн баран олорууһу. Ол кэмҥэ ааны тоҥсуйан тобугураттылар. Фантомас ойон туран аһан биэрээччи буолла. Бүтүн дэлэгээссийэ кэлбит. Уол бҥҕҥтҥ. Үчүгэй Уолунан уол бараммат ээ.

– Сарсын төрөөбүт күнүм. Хаата наада. Сатахха аҕабын кытары дэлби этиһэн баран сылдьабын, – Оппуонньа диэн киһи соччо сэҥээриэ суох көрүҥнээх уола сыҥаланан дьикти.

– Ээ, оттон кэлээриҥ, – Фантомаска уол эрэ буоллун.

– Мамашаҥ?

– Барыа буо. Кэлээриҥ, кэлээриҥ, – дьиэлээх кыыс бэрт дьэллэм.

Куорат уолабын, барыларын билэбин диэн түөһүгэр охсунар ити уол тоҕо чуо кини дьиэтигэр төрөөбүт күннүөхтээҕий диэн өйүгэр да оҕустарбата. Хааталыыр баҕа баһаам. Бу сырыыга ийэтэ ханна да барбаппын диэн хадаардаһан турда. Кинини хайыта сатыырга бүтүн күн ааста. Сарсыныгар соннук иннэ-кэннэ биллэ илигинэ кэлэн тоҥсуйдулар. Сарсыардаттан буола-буола. Ылардаах курдук арахпакка лүҥсүйдүлэр. Фантомас «облом» диэн көрбүтүн ылынар аат диэн суох – ийэҥ баарына да хааталыахха диэн хаайдылар. Фантомас сонно сэлибирээн сөбүлэһэ оҕуста. Барары кытта барсар, кэлэри кытта кэлсэр тыалырба кыыс халявчиктарга букатын сарыысса кэриэтэ.

Биир сыл аҥаар иэдэһин төбүрүөн буулаабыта. Туох да мааһа көмөлөспөтөҕө. Ол иһин сирэйин бүтүннүү бэрэбээскилэнэн сылдьыбыттааҕа. Аат иҥнэҕэ ол – Фантомас.

– Маа, киэһэлик кэлиэхпит, – диэт күлүк курдук кыыс суола сойдоҕо ол.

Сүтэр бэйэтэ сотору кэллэ. Үөр уолу батыһыннарбытынан. Ийэлэрин сэмсэ хоско олохтоотулар. Тэлэбииһэрин, тэстэр иһитин кытта онно ордууланарыгар тиийдэ. Ыччат иннин хаһан ылаары. Тэлэбииһэри сэҥээрбэт бэйэтэ сол киэһэ киинэ бөҕөнү көрдө. Нөҥүө хоско саҥалара дьикти – дыыгынаан олороллор. Саҥалара улахана диибин диэн. Сэсиэттэр эрэ, дьиэлээх хаһаайка субу аттыларыгар киҥ хаата буола сытара эрэ – аан дойдуга кинилэр эрэ баалларын курдук. Тэлэбииһэрдиин нөҥүө хостооҕулар күрэхтэһэллэр – барыта ньуу-ньаа. Саатар бу сатана айаҕын хам бүөлүөххэ диэн Фантомас ийэтэ тэлэбииһэр саҥатын суох гынна. Ол тэрил сирэйигэр туора сотуллубут чуораан ойууланна. Хамныыр хартыыҥкалар Оппуонньа саҥатынан доҕуһуолланан бардылар.

– Арай биирдэ соҕотоҕун баран истим. Хайа эрэ уолаттар чаһы хас буолла диэн ыйыттылар. Суотабайбын хостоон бириэмэни көрөн эрдэхпинэ – саайдылар. Маҥнай, хата, дөйбөтүм. Онтон сутурук иккиһин кҥтҥн иһэрин бытаардыллыбыт киинэҕэ курдук кҥрдүм – аһаран биэрдим. Уолаттар кыһыйдылар быһыылаах, дьэ, дьиҥнээхтик охсуолаан бардылар. Дьиэ анныгар соһон киллэрдилэр. Айуо, онтон суотабайбын былдьаатылар. Сабыс-саҥа этэ, уон аҕыс тыһыынчалаах. Мин маатыра бөҕөнү түһэрдим. Дьоннорум тҥлҥпүҥнүм сиимкэтин хостоон ылан сирэйбэр бырахтахтара үһү. Таҥаһым бүтүннүү буор. Дьиэ анныттан оронон тахсан кэннилэриттэн хаһыытыы сатаатым. Сэрэниҥ, син биир булаттыам, син биир ситиһиэм диэн. Дьон бөҕө көрөр ахан. Сонно тута милииссийэҕэ тиийдим. Туһа суох. Ол дьонуҥ суотабайдааҕар буолуоҕу булбаттар ини. Онтон бэйэм ханаалбынан киирсэ сатаатым. Уолаттары атахтарыгар туруордум. Икки уолу чуолкай өйдүүбүн. Биирин кэлин элэҥэскэ көрөн аһарбытым. Говнюк, түргэнник куоппута. Кыһыы дии, сабыс-саҥа суотабай этэ.

– Сахалар этэ дуо?

– Сахалар буолумуна. Мамбеттар, с…

– Аа, мамбеттар, оччоҕо өйдөнөр…

– Абитуралар. Толпанан сылдьан саайсаллар. Хаһан эрэ син биир булуом. Куорат да кыараҕас.

Төрөөбүт күннээх бүгүн тугу баҕарар туойара көҥүл. Ийэ киһи тэлэбииһэр дойҕоҕун иһиттэхпинэ ордук буолсу диэн сотуллубут чуорааны суох гынна. Нөҥүө күүгээн улам күүһүрэн истэ. Ол аайы тэлэбииһэрин саҥатын улаатыннарар. Күүгээн сайдан хамсааһыҥҥа кубулуйда. Киирии-тахсыы, ис-тас ааны аһан-сабан лаһырҕатыы саҕаланна. Испиттэрин көҕүрэттиэххэ, арыгы чаанын буруонан тупсарыахха наада буоллаҕа. Итирбиттэринэн өҥнөөрү көрүдүөргэ көстөллөр, арыгылаабыттарынан аатыраары аһара айдаараллар. Хастара-хастара эбитэ буолла, иһирдьэни-таһырдьаны ылан кэбистилэр. Ол быыһыгар Оппуонньа кэм да мамбеттары үөҕэр. Ити аата кимнээх эрэ маҕаһыыҥҥа барбыттарын кэтэһэллэр эбит. Онтулара «һуу-һаа» бөҕө буолан сүүрэн киирдилэр.

– Уолаттар! Айуо! Кырбаатылар!

– Кимнээх? Ханна?

– Сыҥаахха саайдылар. Охтубутум кэннэ ойоҕоско тэбиэлээтилэр.

– Миигин ваще быардаатылар, наа! Өссө муннубун тоһуттулар быһыылаах.

Ити кэмҥэ ботпуолуйаҕа сыппыт дьахтар бу арбайан тахсан кэллэ.

– Дьэ эбит ээ! Көрдөөбүккүтүн ыллаххыт дии!

Көрбүтэ – бытырыыс курдук быыкаа уолаттар булумахтана бөҕө сылдьаллар эбит. Биир уол, олох оҕо, муннун хаанын сууна сатыы турар. Кыраларын көрүмэ – сирэйдэрэ-харахтара турбута сүр.

– Аа! Быһах ханнаный? – Арыый обургулара Оппуонньа хараҕын үүтэ көстүбэт буолбут, быһах көрдөөн кулахачыйар.

– Маста! Маста! Туох эмит тимирдэ! – Фантомас ийэтигэр эрэ мэһэйдэппэттэр.

– Чэ, тахсан өлөрсүҥ! Кытаатыҥ, – дьахтар кэҥии сатаан кэннилэриттэн хаһыытыы хаалла.

Бары өрө сүүрэн тахсыбыттара. Сэрии дьонун курдук өссө үөгүлүү-үөгүлүү. Хаһыы-ыһыы улам ыраатан албын чуумпу олохсуйда. Дьахтар тэһийэ сатаан күөрэ-лаҥкы барбыт дьиэтин хомуйдаҕа буолла. Дьоно өр күүттэрбэтилэр, аан хоско кутулла түстүлэр. Аҕылаан-мэҕилээн биир да тылы кыайан саҥарар аат диэн суох.

– Якуты, гады! Сахалартан тахсар буоллаҕа, – бу киэһээҥҥи өрүөл Оппуонньа төлө биэрэр.

Баарыҥҥылары бу хараҥаҕа хантан булуохтарай. Атыттар охсуһа сылдьалларыгар түбэспиттэр. Бэлэм сылтах кыттыспыттар. Анарааҥҥылар биир дьиэҕэ куотан киирбиттэр. Онтон инньэ сүүрбэччэ буолан сүүрэн тахсыбыттар. Аны биһиги дьоммут атахха биллэрбиттэр. Сорохторун ситэ баттаан сахсыйа түһэн биэрбиттэр. Саамай кыралара, Үстүөпэ, охто сытан мас дуу, тимир дуу баара буолуо диэн илиитин иминэн кҥрдүү сатаабыт. Буллум диэбитэ – быһах угун саҕа эрэ мас үһү. Биир уоллара эрдэттэн бэринэн ытыы турбут. Дьэ, кэмиэдьийэ. Итинэн сөп буолумуна төттөрү сүүрэн таҕыстылар. Фантомас төбүрүөн оннулаах туос маҥан сирэйин ийэтэ элэҥэс көрөн эрэ хаалла. Онто кимнээҕэр урут сылдьар. Тэҥҥэ тэбиэлэспит үһү. «Оскуола оҕолоро ээ, тыытымаҥ», – диэн өссө анарааҥҥылары тохтотолуу сатаабыт үһү.

– Хааталаабыккыт тахсар ини. Тоскутун ылыаххыт, – дьахтар сэтэриирин быыһыгар сэрэҕэдийэр.

Остуолга хайаларын эрэ суотабайа хаалбытын хаба тардан ылан милииссийэҕэ эрийэн барда. Биир да дьуһуурунай чааска тоҕо эрэ тиийбэтэ. Айаҕалыы сатаан министиэристибэлэрин «дэбиэрийэ-төлөпүөнүгэр» эрийдэ.

– Я вас слушаю.

– Вы можете передать в дежурную часть второго ГОМа, что тут подростки дерутся, по адресу… – дьиэтин аадырыһын этэн биэрдэ.

– Да, да, конечно передадим.

Сөп диэхтиир да, ол дьоно хаһан орҕостон кэлиэхтэригэр диэри ыччаттар ырыалара ылланар ини. Уонна тугу гыныай, хас оҕоҕо хахха буолуой. Сотору соҕус сэрии дьоно хотторуу хомолтотун билэн төттөрү сыккыраһан тиийэн кэллилэр.

– Аа! Мне череп проломили! – төрөөбүт күннээх сүүһүн диэкинэн тутта сылдьар. – Айуо! Мне нужен антибиотик!

Сүүһэ дьөллүбүтэ көстүбэт да, ыарыыката дьикти быһыылаах. Атыттар да кырбаммыттар, били чолохочуйбуттара ааспыт.

– Бу сырыыга нууччалар дии, – Оппуонньа сахалартан сааллыбыта буоллар маат-куут бҥҕҥнү түһэриэ эбит. – Мне домой надо. Утром п… башка болеть будет. Билигин итирик буоламмын билбэппин.

– Мин өссө улахаттар диэбитим ээ. Бары малолеткалар эбит дии, па даҕаны. Суугунаһа сытыйан, ылыҥ, тарҕаһыҥ!

– Бүт эрэ, маа, айдаарыахпыт суоҕа.

– Айдаарбатаххытыгар бу айылаах буоллугут дуо?

– Чэ, чэ, проехали.

Киһи баар эбит диэн дьэ өйдөөн көрдүлэр да, тута умнан эмиэ суугунаһан бардылар.

– Мин милииссийэни ыҥырдым. Барыгытын трезвякка дуу, детприемникка дуу симтэхтэринэ өйдөнүөххүт, – дьахтар улам үөһүгэр киирэн истэ.

– Сымыйалаама, хантан эрийиэххиний, – бэйэтэ албын Фантомас ийэтин итэҕэйбэт.

– Төлөпүөҥҥүтүн хаалларан барбыт этигит дии, эрийиминэ.

– Маама, эн акаарыгын что-ли? Тоҕо бөхтөрү ыҥыраҕын?

– Ыҥырымына, өлөрсөн эрэргэ дылы этигит дии.

Сатамматах сэрииһиттэр өрө холоруктана түстүлэр. Куурка, үрүксээк хомуйуута буолла. Били кыра уол култуурамсыйар:

– Вы уж нас извините. Мы больше не будем.

– Уже поздно, дорогой. Чэ, чэ, билигин кэлиэхтэрэ, – абааһылартан босхолонор сүбэтин сөпкө тобулбут дьахтар биллэ көнньүөрдэ.

Сибилигин аҕай бааллара – онтон бачыыҥкаларын буора эрэ хаалла. Бардылар диэбитэ, дьиэ таһыгар саҥарсаллар. Фантомас үҥэр таҥарата Аптамаат диэн кыыс сыбдыйан киирэн кэллэ. Джин-тоник кыбыныылаах буола-буола.

– Мин олоро түһэбин? Саҥа кэллим ээ. Массыынанан хатааһылыы сырыттым. Арай, айдаан бөҕө. Эн миигин кытары исиһэҕин? – чахчы аптамаат курдук биир тыынынан субурутан кэбистэ.

Хаачыктар сүгүн хаамтарбат кыыстара бэйэтэ да хаачык аҥаардаах буолуохтаах – хааһа, хараҕа, баттаҕа, оннооҕор уоһа инньэ дииргэ дылы. Арааһа, өтүүктээн кэбиһэн дьахтары тылгар киллэр диэн кикпиттэр быһыылаах. Уонна оттон атамааннара буоллаҕа.

– Айдаарыахтара суоҕа, мин тылбыттан тахсыбаттар, – кырдьык да Фантомас ийэтинээҕэр ити кыыһы ордук истэргэ дылы.

Истэрин ааһан баһа суох киһилии батыһа сылдьар, өлөбүт да диэтэҕинэ өлсүөх курдук. Атамаан-Аптамаат көрдөрөн олорон джин-тоник иһэр. Онтун быыһыгар таска сүүрэн тахсан бытааһахтарын дьаһайталыыр.

– Маа, чэйиий! Киирэн олордуннар ээ, – Фантомас ийэтин албыннаһан мылтаҥныыр.

– Суох диибин буолбат дуо! Дьиэлээх оҕолор дьиэлээтиннэр, – биирэ хаһаайка хаанын киллэрэр.

– Аа, эн итинник эбиккин, – мылтайбыта ханна да суох. – Оччоҕуна!..

Ыскаапка дьаарыстаммыт иһити сиргэ сотон түһэрэр.

– Бүт эрэ эн! Хайдах буоллуҥ? – Аптамаат буойа сатыыр.

– Өлөрүөм! Ханна баарый быһах?! – кыра кыыс мээнэнэн көрө-көрө.

Биир быһахтаахтарын төрөөбүт күннээх уччутан дьиэлээх дьахтар кыл-мүччү тыыннаах хаалла.

– Дьэ ити! Көрдүҥ дуо? Уонна оҕолонон да диэн, – ньылбыйан олорон Аптамаакка дьэ уонна монолуок ааҕар.

Кыыһын үөҕэрин хас сүүстэ истибит Аптамаат иһигэр күлэр эрэ ини. Арыый уоскуйбуттарын кэннэ Фантомас киирэн таҕыста. Онтон Аптамаат арыгыта сүтэн айманна. Дьэ, түргэн туттунуулаах кыыс эбит. Төрөөбүт күннээхтэрин икки кыра уол арыаллаан дьиэтигэр таксинан илдьэр буоллулар. Аны олору атаарыы «дьурхаана» саҕаланна. Фантомас сыйбатан тахсыбыт джин-тонигын тобоҕун дьүөгэтэ туура тутан киллэрдэ. Иһэн ортолоон эрдэҕинэ биирэ киирэн көрдөө да көрдөө. Өссө биир уол батыһыннарыылаах. Онтута үөр уолтан куонкуруска хапсан дьоллонон олох зомби курдук сырса сылдьар.

– Маа, бу мин уолум. Аата Хаарыл диэн, Карлик, – ийэтин быһахтаары гыммытын умнан кэбиспит быһыылаах. – Үс уол барда. Ээ, биир. Иккитэ атааран баран кэлиэхтэрэ.

Барыта номнуо быһаарыллыбыт, аны кэлэн туорайдаһан да туһа суох. Хаалбыт уолаттара бытарыһан киирэн түгэх хоско аастылар. Муостара тостон ол аайы улаханнык айдаарбатылар. Симсэн син батан утуйдулар. Милииссийэлэр тустарынан отойун да умнан кэбиспиттэр. Кэлбэтэхтэрэ да үчүгэй диэн баран дьахтар да оҥостон утуйда. Утуйбуттаахха уһаабатылар, эмиэ ааны тоҥсуйан уһугуннардылар. Ээ, арба атаара барбыт икки уол кэллэҕэ. Эмиэ кырбаммыттар. Оппуонньаларын таксинан илдьэн түһэрбиттэр. Бу дьоруойдарыҥ сатыы тҥннҥбүт диэн алдьаммыттар. Биирдэрин быһаҕынан, биирдэрин бэстилиэтинэн тирэтэлээбиттэр, харчы дуомнаахтарын суйдаабыттар, суотабайдарын былдьаабыттар. Онно сөп буолбакка кууркаларын устубуттар, сэм-сээкэйдээх үрүксээктэрин ылбыттар. Турар бэйэлэрин хаалларбыттарыгар махтал. Биирэ ыксаан ыстааныгар ыһыктыбыт, ытыы-ытыы өлөрүмэҥ диэн ааттаспыт. Биирэ сыыла сылдьан бар бадараан буолбут. Кыл мүччү быыһаммыт уолаттар кырбаммыттарын туһунан аны хас күн кэпсиэхтэрэ биллибэт. Уолуйбуттара ааһа охсон күлсэн бардылар. Биирдэстэрэ үрүксээгэр «акаарылаах» эбитэ үһү. Өссө бэйэтин киэнэ буолбатах үһү. Хайдах төлөһөр, сарсын син биир үүнүҥ турдаҕа…

Дьэ, үчүгэй төрөөбүт күн. Биир киэһэ үстүүтэ кырбаммыт ахсыылаах ини. Эдэр эдэрэ ҥтҥн санаатын түһэрбэт. Түргэнник аһарынар, күлэн бычыгыраабытынан барар. Арай, дьиэлээх дьахтар уута кэлбэккэ эрэйдэнэр. Кинини уйа сатыыр куйа дьыбаан хас хамнаатаҕын аайы хаачыргыыр. Мөлбөйө сытыйан туох абааһыта миигин миинэн сордоотоҕой диэн кини эмиэ мҥҕүттэр быһыылаах. Ити най барбыт ыччаты хайыаҥ баарай. Туорайдаһабын диэн киирэн биэриэҥ дуо. Олох олоро охсоору ойуоккалаһа сылдьар оҕолор эйигин киһи да диэбэттэр ини. Билиҥҥибит аахсыллыбат, бу диэн олох «харата» эрэ дии санаахтыыллар. Уонна дьэ туохтарын үрүмэлээн олохторун «үрүҥэр» илдьэ бараллар? Дьахтар иһигэр мөҕүттэн дьикти. Дьиҥинэн, оҕото – кини бэйэтин куоппуйата, кини хайдаҕын арыый хойутаабыт хардата. Ол туһунан саныан да саллар. Оттон оҕолор утуйан ырааппыттар. Кыһалҕа кыра дьоно баҕаларын хоту этэҥҥэ хааталаатахтара дии. Хаата буолан баран хайаан хаана суох буолуо.

Уһуктубута – эмиэ һуу-һаа, суугунаһыы. Бу эрдэтин эриэхсит. Утуйбутун да билбэккэ хаалла. Аны аччыктаабыттар. Аһыыр диэн баарын дьэ санаан тиҥсирийии бҥҕҥтҥ. Барыа буолуо барбаттар, сырдырҕаһан утута сылдьыыһыктар дуо. Дьахтар сыта сатаан сылайда, өһүҥ өҥүн үөрэтэ сатаан ҥлҥ сыста. Уһуутаталаан ылар, хаарыан өрөбүлүн апчарыйбыт хара кырыыстаах хаатаны иһигэр үөҕэр.

Айгыстан-айгыстан син тарҕастылар. Фантомас атаарабын диэн аллааҕымсыйда. Дьахтар барытыгар сөбүлэһиэх курдук – сырдырҕаһа сытыйбыттар эрэ суох буоллуннар. Тахсыбыттарын кэннэ дьэ бабат диэтэ – сатаатар килиэп да тооромоһо ордубатах. Барытын ньылбы сотон кэбиспиттэр. Үөр уол уонна араҕан бэрт. Хааталыахха диэн хаайыахтара, хаарыан күннэри хара хаймыылыахтара.

Иһит хомуллан талыгырыыр, хаата суола начаас суох оҥоһуллар. Хаһан эрэ эдэр буолан элэстэммитин ымыччы умнубут дьахтар сиэри таһынан быһыыланааччылары хайдах үөҕүөн булбат. Холорук курдук бэйэтигэр сөрөөн ханна тиэрдиэ биллибэт хаата хаһан да хатыламматар ханнык диэн көстүбэт күлүктэргэ үҥэр, үҥэрин быыһыгар күҥҥэ көрдөрбүт баар-суох кыыһын үөҕэр. Ити хаата диэн оҕо оонньуута буоларын, дьигиһитиэх айылаах дьиҥнээҕэ дьэ саҕаланан эрэрин кини хантан билээхтиэй. Билбэтэ да үчүгэй.

Фантомас уонна Үчүгэй Уол

«Төбөбөр тыал иһиирэр дуу, күһүҥҥү курус илэ кубулҕатырар дуу», – киһи эрэ буоллар Фантомас санаа санаан саатыыр. Тугу да гынара суох – туһугар ол эмиэ эрэй. Саатар эрэ үөрэн диэн учууталлара муҥнана сатаан баран сапсыйан кэбистилэр быһыылаах – илдьит да кэлбэт буолла. Бэйэлэринэн кэлиэхтэрин Фантомас ханна олорорун оҕолор этэн бэртэр. Оннук устонуопкалаталаабыта. Туох аанньа дьиэлээхтэринэн өҥнүөхтэрэй – саһа оонньообуттара ыраатта. Уларсык уйалаах, ааһан иһэр аналлаах дьонтон тугу булан ылыаҥый. Чуо кинилэргэ куһаҕантан куһаҕан көстөн иһэр. Быйылгы «кэниспирэтиибинэй кыбартыыралара» отойун да оһуобай. Сиҥнэн эрэрин ааһан сиигэ диибин диэн. Харааран-барыаран барахсан, дьэ, бары өттүнэн баардаах бараак. Баһаартан кыл мүччү быыһаммыт даҕаны, абааһытынан аатырар даҕаны. Кылабыыһа үрдүгэр тутуллубут дьиэ аанньа буолуо дуо. Булан-булан бу дьиэҕэ хас да киһини дьууктаабыттара эбии буортулаатаҕа. Фантомас да тимир киһи үһү дуо – ити үлүгэргэ кини да тоҕо тэһийэн-тулуйан олоруой. Ол абааһыларын кҥрҥрүн көрө илик. Абааһы икки киһи икки ыырдара тус-туһунан ини. Кинилэр дьиэлэрэ буолбатах – атын абааһылары сах сиэтин. Бу олох даҕаны киниэнэ үһүҥ, таах көннөрү эрэпэтииссийэ эрэ ини. Дьиэ хаарбаҕын хаарбах да хаатаҕа баҕас барсар.

Һаа, үчүгэй хаата этэ. Өтөр-бэттэх итиэннэ хааталыыр биллибэт. Мамашата кыыла киирэ сылдьар. Уҕарыйыа остуоруйа. Онуоха диэри тугу эрэ гынан бараммат бу баары баһыйа, көҕүрээбэт көһүүн кэми куоһара түһүөххэ сөп этэ.

Саныа эрэ кэрэх, санаата салгыны нөҥүөлээн буолуохтаах, буолуон сҥптҥҥх аттарыллар араҥатыгар ҥтҥн киирдэ. Санааттан саҕаламмыт сааһылана охсон барыга бэлэм олоххо эргиллэн кэлэн соһуччу көстүү аатырда.

«Тук-тук-тук». Мавзолей эмиэ үлэлээбитинэн барда. Фантомас «муумуйатын» көрөн дьоллонуох үгүһүн үгүс да, бу киһини эрэ күүппэтэҕэ. Бүгүн күүппэтэҕэ. Үчүгэй Уолу…

Хайыай, мавзолей хаһааҥҥа диэри хатанан туруой, сииһит сэсиэттэр харахтарын хаарыан уол хайатын аалыай. Киллэрэрин киллэрбэтэ. Ийэтэ баар дии. Биир түгэн туһуттан үлтүрүйбүт үлүгэрдээх тапталын көрүдүөргэ бүрүйүөмнүүрүгэр тиийдэ. Үчүгэй Уола үчүгэйэ аччаабыт. Кэлэйбитэ бэрдиттэн эбитэ дуу, өйдөөх хараҕынан көрдөҕүнэ атын эбитэ дуу. Киһитэ дэлэҕэ өйдөөх кэлиэ дуо – лаппа итирик. Фантомас санаатын таайа сатыырдыы сүр баҕайытык үүттүү көрөр. Сатаатар кутуруктаах – эмиэ Халдьаайыттан сылдьар биир устудьуон дуома батыһыннарыылаах.

– Тугуй, мамашаҥ эппитэ дуо? – Үчүгэй Уол уот ааныттан доппуруостаабытынан барар.

Фантомас иннэ-кэннэ биллибэттик иҥиэттэн эрэ кэбиһэр.

– Эн даҕаны бааргын… Мылахтыын хайаабыккын мин туох да диэбэтэҕим, – Үчүгэй Уол балаһыанньаны бэйэтин туһатыгар эргитэ сатыыр.

Ол кини кылааһынньыга уоллуун хоонньоспутун-хоонньоспотоҕун бэйэтэ да билбэт. Үчүгэй Уол чүмэчи тутан турбуттуу тылластаҕай. Кылааһынньыга кыттыгастаах буолан тахсыбыта дуу, кыыһын ийэтин кытта сылдьыспыта дуу – хайата ордук сааттааҕын Үчүгэй Уол бу туран суоттуур кыаҕа суох. Кыыс да айах атан аахсыбата кыайда.

– Эйигин олох кыайан умнуо суохпун, – уол хаһаас куоһурун туттарыгар тиийэр. – Өйбүттэн букатын тахсыбаккын.

Кини өйүгэр бастайааннай бырапыыскаламмыт кыыс ньылтаа маҥан сирэйигэр ааспыт таптал сибикитэ көстөн ылаарай диэн Үчүгэй Уол ууну омурдубуттуу дьиктитик ньимийбит Фантомастан хараҕын араарбат. Хайа муҥун бартыһаанныай, ламаайсы гына түһэн баран кыыс биирдэ төлө биэрдэ. Ол төлөрүйбүт эҥин эридьиэс этээс-этээс маатыра тыла да буруйдаах уолга минньигэстик иһилиннэ. Уруккутунан буола түспүт Фантомаһы үөрүүтүттэн убуруу сатаабытын, биирдэһэ аһаран биэрэн истэ. Ол мучумааны бу тухары тулуйан турбут кутурук уол кыттыһан киирэн барда.

– Мин дьээдьэм аахха олоробун ээ. Онтум кандидат наук, учуонай. Ол эрээри, ынырык арыгыһыт. Бэҕэһээ бииргэ аһаан баран дайбаһа сыстыбыт. Бүгүн ханна хонорум буолла? – уруккута куобах уостааҕын үмүрүччү тиктэрбитэ сатала суохтук оспут уол олох атыны эрдэн барда.

Фантомастаах үчүгэйдии эрдэхтэринэ биир хампаанньаҕа сылдьыбыттара. Кинилэр сибидээнньэлэрэ куруук да сибидиэтэллээх буолара. Көрөөччү дуу, көҕүтээччи дуу куруук наада. Устудьуон уолаттардыын куодарыһар кыыс бэйэтин арыт-ардыгар устудьуон курдук сананан ылар. Хантан, киһибит оскуолатын да бүтэриэ остуоруйа. Соторутааҕыта аҕай уу тэстибэт табаарыстыылар син биир тылы булан, туох да буолбатаҕын курдук кэпсэтэн бардылар. Биир Халдьаайыттан төрүттээхтэрэ да биир тыынныыр буоллаҕа. Кэлии-барыы, күүлэй-оонньуу туһунан эрэ кэпсэтэллэр. Тапталы эрэ тыытымыахха, сыһыаны эрэ сахсыйымыахха. Хаһааҥҥыбыт эрэ курдук көннөрү табаарыстыы буолуохха дэстилэр, күн кыһалҕата суох күлүстүлэр. Оҕо оҕото өтөр, улахан дьон буола оонньооһун үчүгэйин үчүгэй да салгымтыалаах.

Фантомас улахан эрэйинэн иитэ сылдьыбыт иэйиитин тиһэх кыыма умулуннаҕа ол. Үчүгэй Уол санаатын күүһүнэн бүөбэйдээн аҕалбыт эрэлин кыыма эһиннэҕэ ол. Таптала суох да олороллор. Фантомас ийэтин курдук эр дьону абааһы көрөр аатыран. Аан дойдуга эр киһи эрэ илэ мэнээк. Ол эрээри, кини эрэ диэки үчүгэй-үчүгэйдик көрөр Үчүгэй Уол курдук уонна суох ини… Үмүрүччү уостаах Үчүгэй Уолтан туох итэҕэстээх үһүбүн диэтэ быһыылаах, итиччэни истэн баран таах туруо баара дуо – Фантомаска саба түһээччи буолла. Кыыс кыыла киириэн иннинэ Үчүгэй Уол үчүгэйэ суйданна. Үллэ кыыһырда, сутуруга уһугунна. Аллар атаһым диэн аһыныа суох. Биирдэһэ оонньообут аатырда. Үчүгэй Уол биир түгэн иһигэр хас сүүстэ уларыйыай – уордайбыта ааһан быстыбата. Атаһын оннугар ааннары тэбиэлээтэ, ону-маны суулларда, Фантомаһы матара иһэ турбут күлтэгэр иһиттээх пиибэтин иһин үҥнүгэр таҥнары сүҥкээтэ. Уу сахалыы тыллаах бэйэтэ нуучча бэрдин курдук маатыралаата, сэмэй бэйэтэ быдьара, дьорхоото дьикти. Кыһыыбын таһаарабын диэн кэмэ суох киэбирдэ, күнүүлүүбүн диэн күлүүгэ киирээри гынна. Фантомаһы өссө да «миэнэ» диэн бэчээттээх дии саныыр быһыылаах. Инньэ гынан табаарыс да буоларыттан матыыһы. Оттон кимиэнэ да буолбатах Фантомас номнуо кинитэ суох олох туох ордуктааҕын өйүгэр аттаран көрө-көрө эрдэттэн манньыйа турда.

Мария Ивановна, луохтар уонна кэм да Аптамааттаах Фантомас

Күн аайы Аптамаат аны сыбыытыыр идэлэннэ. Аан дойдуга Аптамаат эрэ баарын курдук. Утуйаан Фантомас уутун да хаммат буолла. Ийэтэ адьас эрдэ үлэтигэр барааччы. Инньэ эбиэккэ диэри кыыс тэбэн да көрбөккө утуйар этэ. Билигин хантан – Аптамаат кэлэрэ да эрдэтэ бэрт. Кини тоҥсууруттан өлбүт да өрүттэр ини. Уутугар аҥаарыйан да сырыттар, ким кэлбитин бэркэ билэр буолан, ыйыппакка да эрэ ааны арыйа баттыыр – өйүгэр оҥорон көрө охсубут ыга кыыһырбыт сирэйэ илэ бэйэтинэн. Аптамааттан ураты ханнык акаары бачча эрдэ кэлиэй. Дорообо-дыраастый мэлигир.

– Тоҕо аһан быстыбаккын? – Аптамаат ыххайбытынан иһирдьэ ааһар.

Киирдим дуу, киирбэтим дуу диэбиттии тэстэр солуур үрдүгэр лах гына олорунан кэбиһэр. Ити эрэ үһү дуо, аны хотуҥҥа табаҕа, сылаас чэйэ итэҕэс. Ийэтэ эрдэ уһугуннара сатаатаҕына Фантомас ат да манньаҕа туран бэрт. Эгэ кэлэн, ас бэлэмниэ дуу, хайыа дуу. Аптамаат соруйдаҕына оннооҕор буолуоҕу оҥоруох курдук. Эдьиий оҥоһуннаҕа дуу? Эдьиийбит соруһарын эрэ билэр. Балтыһаҕын буойуон оннугар буортулаах өттүгэр үтэйэр, алдьатыылаах диэки анньан биэрэр. Балтын курдук көрүүһү дуо, саллаат оҥостор. Кэлиҥҥинэн кыра кыыс Аптамаат охсор илиитинэн, тэбэр атаҕынан буолуох курдук. «Ус!» диэ эрэ кэрэх, Фантомас сонно ыстаныа. Хайытааччы кини, хаппайдааччы кини. Аптамаат үөрэҕин, хата, кини түргэнник ылынар. үтүктээйи бэйэтэ үҥэр таҥаратын хас дьайыытын барытын хатылыыр. Онно баҕас кини маастар. Аптамааты батыһа сылдьан оҕоттон атын оҕолор ханна мусталларын, хаһан мусталларын ааҕа билэр буолла. Катакуомбаларыгар дуу, хайа сахтарыгар дуу хорҕойон кҕрүлээччилэргэ кыттыста. Итини гынна, маны боруобалаата. Гуупайдыыра уонна да атыны саҕалыыра эрэ хаалла быһыылаах. Номнуо гуупайдаан көрбүтэ – уҥа сыһан уонна дураһыйбат буолбута. Онтон ыла килиэй сытын ылыа эрэ кэрэх, өҕүйүөн саныыр. Гуупайдааччылар тута биллэллэр ээ. Быһа кубарыһан, онон-манан көрөн, мээнэ алларастаһын ала чуолар да, ама дьон араарбаттар. Арыгы сыта суох буолла да ылаадына дэһэллэр. Биир паачыка ыаһы ыстаатаххына, ону да биир чааһынан килиэй сыта сүтэр үһү. Хайа эрэ дьиэ анныттан оронон атын баҕайы сытынан аҥылыһан ааһаллар ээ. Ыксал дьон онтон ыраахпыт ахан. Эҥин дьаллык үөдүйэн, куһаҕантан арыый да бэтэрээтин таллаллар диэн умнуллан хаалбыт таҥарабытыттан көрдөстөҕө буолабыт.

Аптамаат бэрээһинэ бүппэт. Ол кэмҥэ уолаттар көтөн түстүлэр. Эчи, бары биир курдук унньулуспут баҕайылар. Буолары-буолбаты ыаһахтаһа сатаан баран, маҥнайгы унньулуйбут кыһалҕалаах киһи быһыытынан сэниэтэ суох сэһэргэһии ситимин быһа түстэ:

– Дыа! Мария Ивановна баар дуо?

– Ээ, арбачык, мариванналааххыт дуо? – Иккис унньулуйбут дьэ уһугунна.

– Мариванналаахтар ээ, өссө! Биһиги бараары сылдьабыт, онон- манан кииримэҥ-тахсымаҥ, – хаачык курдук дьүһүннээх Аптамаат хадаарын унньулуйбуттар өссө билэ иликтэр быһыылаах.

– Чэ, айакка, барыаҕыҥ, – Аптамаат аллараа сыҥааҕа Фантомас барахсан унньулуспуттары утаара охсуон баҕарда.

– Бииргэ барыаҕыҥ буо. Централкаҕа диэри саатар, – үһүс унньулуйбут туох да суоҕун сэрэйэн тыас хомуннахха сатаныыһы дии санаата быһыылаах.

Бэһиэн тыас хомунан, тыаһы-ууһу бэйэлэрин кытта илдьэ бардылар, атын сиргэ тыаһыырга сананнылар. «Централкаҕа» быыстапка буола түстүлэр да туох эмэ тыас тахсар ини. Аптамаат икки Фантомас икки мариваннаны ыкса билбэттэринэн, гуупайдаан кубулҕатырбаттарынан үчүгэйдэр. Онон, биир дуу, икки дуу үчүгэйдээхтэринэн киэн туттуохтарын сөп. Кинилэр наай гыннар пиибэлииллэр, арааһыгар атыны да амсайаллар, кириэпкэйи да кэбис диэбэттэр. Буруолууру баҕас ааһан иһэн. Билиҥҥи үйэҕэ ол диэн оҕо оонньуута. Мария Ивановна обургу оҕо бөҕөнү бэйэтигэр сөрөөбүтүн, атын ааттаах баҕайыларга салгыы утаарарын туһунан истэ-истэ сөҕөбүт эрэ. Бэйэлээх бэйэбит оҕобут ол Мария Ивановна диэн саптынар дьаллыкка ылларан эрэр, арыт-ардыгар акаарылыыра буолуо диэн санаан да аһарбаппыт. Хайыахпытый, ааспыт үйэ араабыллара (ааргылара дуу), биир тылынан луохтар буоллахпыт. Тууй-сиэ, туох куолута кыбыллан хааллаҕай? Оҕолоор, оҕолоор, ханнаҕытый? Ээй, Фантомас, Аптамаат! Барахсаттар бу олороохтууллар эбит. Кинилэр ыырдара да биллэр – киинэ көрөр сир иннэ-кэннэ, тулата. Куораппыт килбэйэр киинигэр эҥин быракаас оҥоһуллар да оҥоһуллар, луох-милииссийэлэр онно эрэ кыһаллыбаттар. Бытааһахтары баран диэн эрдэхтэрэ.

Фантомастаах бытааһахтарбыт дэнииһилэр дуо, атын аҕайдык аччаҥалыыллар. Ааһан иһэр дьону сүгүн аһарар диэн суох. Үчүгэй диэбит уолаттарын күлүүгэ ыыталлар. Сэнии көрбүт кыргыттарын күргүйдүүллэр, сорох-сорохторун кырбыах да курдуктар.

– Ээй, кыыс! Табахтааххын дуо? – Бэлэм айах Фантомас биир кыыска баайсар.

– Суох ээ. Табахтаабаппын, – биирдэһэ буруйдаммыт оҕолуу хап-сабар хардарар.

– Ээ! Табахта аҕал диибин дии! – Фантомас хабах курдук үллэ кыыһыран баран.

– Суох… Мин… Суох ээ, – кыыс кыччаатар кыччыыр.

– Аа! Истибэппин, хатылаа эрэ, – хабах тэстиэх айылаах буолар.

– Мин… – Кыыс кэннинэн чинэрийэн улам сыҕарыйдар сыҕарыйар.

– Өйдөөбөтүм! – Фантомас адьас ыкса ынан кэлэр.

– Уой! – Кыра кыыс эмискэ атахха биллэрэр.

Фантомас, кини кэнниттэн бүтүн үөр оҕо кыыһы эккирэтэллэр. Бытархай бытааһахтар диэн, эҥин унньуспуттар диэн – эҥин-эҥин сирэй элэс көстөн ааһар. Кыра кыыс кутталынан кымньыыланан адьас тыал курдук тэлээрэр. Туочука буола сатаан баран сүтэн хаалар. Дьаллык содула дьаакырдаан эккирэтээччилэр эрдэ эстэллэр. Тыын быһаҕаһынан тыына-тыына салгыы ханна баралларын быһаарсаллар. Быһаарсан да диэн, биллэр суолу баран, бэлэм хаата баарын кэннэ. Фантомастаахха өрө сүгүллэн тиийэллэр. Ийэтэ суох. Төһө баҕарар көрүлээ – барыта көҥүл. Аара ким тугу иһэрин ылынан, илии тутуурдаах тиийэллэр. Муусука муҥур улаханыгар туруоруллар, тэлэбииһэр эбиискэ буолар. Дьэ, үчүгэй чалбараҥ диэтэҕиҥ. Саамай эрдэ Фантомас хотторор. Охтон хаалыыһы дуо, хадаардаһара киирэр. Барыларын була сатыыр – кими уолуктуур, кими үүрэр, кими үөҕэр. Барара барар, хаалара хаалар. Дьиэлээх кыыс хаама сылдьар таҥарата Аптамаат уонна биир аччаҥалаабыт ахан кыыс хаалаллар. Икки бэрт быыһыгар кыбыллыбыт ыал аайы баар кыыс сап-саха эрээри нууччалыы эрэ тыбыырар, дьоҕойон, сахалыы өйдөөбөт да курдук. Арай, Фантомас кинилиин өсөһөн туран төрөөбүт тылынан кэпсэтэр. Оттон син өйдөһөр буоланнар бииргэлэһэр инилэр. Аччаҥалаабыппыт тылынан эрэ бэрт, дьүҥгэлэригэр холоотоххо көрүҥмүт мөлтөһүөр. Онтун билинэр аат диэн суох. Өссө ордукпун дэнээхтиир быһыылаах – дьаллаҥалаан олорор. Аптамаат бэркиһээн бэйэтэ бэрдимсийэн барда. Дьэ, кини, кини эрэ, Аптамаат эрэ дэтээри хаайда. Ити кэмҥэ Фантомас ҥйдҥнҥн ылла дуу, эбии буорайда дуу – мин эмиэ бэппин диэн турда. Бэрт былдьаһыы туох аанньаҕа тиэрдиэй – күрүчүөктэһии саҕаланна. Тук курдук Фантомас итирэн-иирэн таҥаратыгар суоһурҕанан турда. Кини оҕуста. Хардатыгар биирэ тэптэ. Салгыы биирэ бииригэр кыырт курдук тыҥыраҕынан түстэ. Анарааҥҥыта ытырда. Онтон Фантомас арҕахтаах эһэ курдук часкыйбытынан быыпсай таҥаратыгар саба түстэ. Үлтү кулаан барда. Эбиитин быһахтыах буолла. Аччаҥалаабыт дьүөгэлэрэ дьэ өй ылан араартыы сатаата. Хам сыстыспыт баҕайылары нэһиилэ хоҥнордо. Аптамаат сирэйэ хааннырбыт, көҕөрбүт да быһыылаах. Хара буолан көҕөрбүтүн мэлдьэһэр сирэйдээҕин эрэ суотугар быыһанна. Ити үлүгэр айдааҥҥа ыаллара кыһаллыбатылар. Сахалар хайдах да дьаабыланныннар диэтэхтэрэ. Аптамааты анныгар баттаабыт кыыс кыайбытын өйдөөмүнэ да хаалла – оҕунна да утуйдаҕа ол. Кыайтарбыты аччаҥалаабыт атаарарыгар тиийдэ. Урут эчикийэ Фантомаска атаартаран аччыыһырара. Төһө да кырбаннар, Аптамаат бэйэтин атаҕастаммыкка холоммото. Кытарыан иһин хара бараан сирэйэ өҥү билиммэт. Хотторорун хоттордо, онтуттан киһиҥ, хата, туһаланна. Саҥа кынаттанан сараадыйда, аччаҥалаабыты айааһаабытынан барда.

Фантомас утуйан муннун тыаһа куйаар барбыт. Аан аһаҕас. Итирбит да ыалдьыбыкка тэҥнээх – көрүүнү-истиини эрэйэр. Луохтуур оннугар луох ийэтэ киирэн оҕотун дуомун уһугуннаран сууйда-тараата, аһата сатаата. Аһыыр кэлиэ дуо, уу да нэһиилэ киирэр. Фантомас да сылайар – салгыы утуйда. Ийэтэ эмиэ оргулламмыт, оҕо буулаабыт ордуутун өрө тарда сатаата. Оҕотун мөҥөр эҥин диэн суох. Луох аата луох. Аатырбыт Аптамааты айааһаабыт Фантомас иннин хаһан ылаары.

Аптамаата суох аҕыйах кэмҥэ

Ааттаах атамаан Аптамаат аата алдьанан сирэйэ холлон сылдьар. Кырбаммыта бүрүчүөм, атаҕастаммыта баар ээ. Буолаары буолан бэҕэһээҥҥи бэтэнээскиттэн, субу соторутааҕыта аҕай луох дэнэн лэҥкэллэн сылдьыбыт Фантомастан. Өһүргэммитэ өр буолсу дуо, хахха-хаата хаһан да наада – Фантомаһыгар эмиэ сыбыытыыр идэлэннэ. Эйэлэһэн быстыа суохтарын Аптамаат арыгы аҕалбыта абыраата. Уонна улаханы быыһаабыт быыһык-киһилэрэ – аччаҥалаабыттара, аныгыта туран аанньаллара, көх-нэм буолла. Аанньаллара да баар – атын күтүр ини. Таах да ааттыын Аанньа диэн. Нууччалыы саҥаран сылыбыратта да бэйэтин киэнэ. Фантомас устунан ууллан хаалан ымайар аакка барда. Кини киһи мылаарыҥныыр, Аптамаата да албыннаһары сатыыр, аччаҥалаабыт Аанньа тылынан оонньуур.

Онуоха-маныаха диэри Аптамаат аатырыҥнаабакка сырытта. Кэлэр-барар, кэпсиир-ипсиир. Ыччаттарыҥ өйдөрө диибин диэн, Фантомас ийэтэ суоҕар күнүс быыс-арыт булан аны хааталыыллар. Мииньи-хаата дьоно да аҕыйах, тэрээһинэ да кыра. Муста түстүлэр да бэлэм буоллахтара ол. Арыгы эрэ көстүөн наада. Сүүрбэлиинэн да кыттыстахха сүүнэ иһити ыла сыһыахха сөп. Иһэ охсон, итирэ охсон дьиэлиирэ дьиэлиир, хаалара хаалар. Луох-ийэ кэлэригэр оонньоон туох да буолбатаҕын курдук үрдүнэн-аннынан да буоллар хомуйан кэбиһэллэр. Луохха ол да сҥп. Хайатын кыыһырыай, хас хаатаны тохтото сатыай. Ньиэрбэ алдьаныан, баттах биир эмэ утаҕа маҥхайыан, сирэй ньууругар өссө биир сурааһын ойууланыан кэриэтин билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолан кубулуммут ыырда ордук. Луох да диэтиннэр, сах да диэтиннэр – миэхэ эрэ мэһэйдээбэтиннэр диэн Фантомас ийэтэ ньылбыйан сылдьар.

Эйэлээх хааталар биир кэмник ааһан истилэр. Эйэ эмискэ эстиэн сөп диэн аччаҥалаабыт сэрэх барахсан быһахтары кистээн кэбиһэр. Кэлин ол көрдөөһүнэ сылатар. Хаарыан хааталар – хаста-хаста хааталааатылар, умнан да бардылар. Дьикти чуумпу этилэр. Бүгүҥҥэ диэри. Ас бүппүтүн, быһах кистэммитин кэннэ Аптамааттаах Аанньа өрө баһыгыраһан туран кэллилэр. Фантомаһы көҥүл көбүөлүү сылдьыбытын аны Аанньанан таһаараары гыммытын онто сөбүлүүһү дуо – биирдэ садьыйан түһэрдэ. Аччаҥалаан дьикти. Аптамаат эрэйдээх бүтэһиктээхтик түстэ. Билигин эрэ син аҕай сирэйин аҥаара үллэн таҕыста. Хараҕа нэһиилэ быыһылаан көстөр. Көҕөрөрүн көҕөрбөтө. Бэлэм сиэртибэҕэ аны Фантомас саба түстэ.

– Оннук сэниигин дуо, ээ?! С…, аны манна үктэнэн көрөөр эрэ.

Үһүөн да бэртэр – киһи тугу да булан ылбат дьоно. Хата, үһүөн бииргэ ыргыллан туран кэлбэттэр. Аптамаат алдьанна, Халааһынньыкап хампарыйда. Ха, ха, ха! Аптамаата да суох сэриилэһиэх дьон – биһиэннэрэ. Эҥин араллааннаах күннэр өссө иннилэригэр буоллахтара.

Ол аайы Аптамаат суох. Соннук киэһэлэртэн биирдэстэригэр Аанньа аччаҥалаан тиийэн кэллэ. Фантомаһы көрүдүөргэ ыҥыран таһаарда. «Мы тебя в машине ждем. Давай, быстрей», – диэбитин эрэ луох-ийэ истэн аһарда. Фантомас куруук бэлэм. Ким эрэ кэлэн илдьэ бараарай диэн, бэл, хараҕын кырааскатын сууммакка утуйааччы. Луох туох да диэн ыккардыгар кыыһа элэс гынан хаалла.

Аччаҥалаабыт атастара аптамаатынан Фантомас табаарыстара буоллаллар. Нууччалыы саҥарарын, саныырын аанньа, нууччамсаҕа диибин диэн. Аанньа бүгүҥҥү атастара кэм да нууччалар. Иккитэ тоҥ нуучча. Үһүстэрэ хаачыкка дылы да, ыраастык саҥарар. Камиль диэн үһү. Фантомаска кинини өлүүлээбиттэр быһыылаах – ухаасыбайдаан дьикти. Пиибэ буоллар дьааһыгынан, муусука буоллар муҥутуурунан, массыына муус-хаар суол устун муҥ кыраайынан айанныыр. Ханна да тохтооботтор, ханна да чопчу тиийэ сатаабаттар – хас да чааска атыылаһан ылбыт таксилара айа диэбэт. Суол халтараана да чаҕыппат, харчы да харыһыйыллыбат. Туох харса суох дьэллэм дьоной. Аччаҥалаабыкка көстөн иһэрэ да бэрт ээ.

Фантомас пиибэ иһэр, массыына түннүгүнэн элэҥниир куораты одуулаһар, омук ырыатын истэр. Дьоллонон бөҕө олорор. Аанньа эрэ саҥарар, кини эрэ бэрт, иккис Аптамааппын дэннэҕэ дуу. Фантомас улам дуу-даа буолан барар. Саҥа-иҥэ ыраатар, тапталлаах куората хаар-муус дойдутугар кубулуйар. Камиль куһаҕан кэбэлиэр эбит диэн буолла. Түүҥҥү айан хаһан да бүтүө суох. Киһи мэйиитэ эргийиэх үлүгэрэ. Куораты эргий да эргий – омук ырыата хаста сүүстэ хатыланан хал гынаттаата, аччаҥалаабыт нууччалыы саҥаран сылыбыратан тылын саппааһа аччаата. Арай, пиибэ бүппэт, айан хаһан түмүктэнэрэ биллибэт. Ол тухары утуйан хаалбыт Фантомас тиэллэ сырытта. Арыгыга баттаппыт оҕо утуйан абыраннаҕа. Мэлдьи буоларын курдук ким да туһанан туппахалыы сатаабата. Камиль да хом санаабата. Эти-хааны дьырылатар, өй баайыытын өһүлэн холкутатар унньугур иһиттээх утах баарын кэннэ уонна туох дьахтара наада. Омугунан хаачык, иитиллиитинэн нуучча бэрдэ. Ити уол массыына иһигэр син мээнэ. Олордоҕуна оһуобай, тура тэбиннэҕинэ кырабыт бэрт. Адаарыспыт нууччаларыгар холоотоххо быыкаа оҕо курдук көстөр. Оҕоҕо бу да сөп диэн Фантомаска сыҥалаабыттара атыннык эргийэн таҕыстаҕа. Аччаҥалаабыт да оскуола оҕото этэ, бадаҕа. Онтубут оҕобун дэммэт быһыылаах, онно-манна орооспута эрэ баар буолар.

Туһата суох Фантомаһы дьиэтигэр аҕалан түһэрдилэр. Онтулара ситэ уһуктумуна эрэ дьиэтигэр киирэн оронун син булла. Аччаҥалаабыт үс уолу кытары айанната турда. Сураҕа, уолаттар көстүүнэй дьиэҕэ олороллор үһү. Харчылара да бэрт ээ. Хаһан да харчы наада уонна үс эр бэрдэ үһүөн бүгүн киниэннэрэ. Аҥаардас сытыытынан уонна тылынан киэптиир ыал аайы баар кыыс уонна хаһан маннык дэлэйгэ тиксиэй. Хонор сир, харчы, арыгы, уол – барыта биир былакыаҥҥа. Үчүгэй уолаттарга биир түүнү бэлэхтээбититтэн туга итиир үһү. Оччолооҕу сылдьан кэлбит кыыс кыра аайы кыһаллыбат. Хаһан да халлыа суох халлааннаах хаар-муус дойдута онно эрэ орооспот, оҕо дьон орохторун сыыһын кэннилэриттэн оһорон туһалыыр.

Арыгы чаанын сыта бу дьиэттэн хаһан да араҕыа суох. Эбиитин табах, сиик, кир сыта. Дьадаҥы олох дьаардаах сыта бу дьону батыһа сылдьар курдук. Үчүгэй дьиэни булбуттарын иһин Фантомас үөрэ онно сүгүн олордууһу дуо, күнүнэн үүрдэрэллэр ини. Ол кэриэтин бэйэлэрин курдук сэсиэттэри кытта тэҥнэһэн олоруохтара.

Луох ас астыан да санаата кэлбэт. Уунан эрэ сылдьар күн солото суох Фантомас аһыырын кэтэһиннэрдэххэ ас аһыйар, астаан баран хааллардахха үөр оҕо сотон ааһар. Утарыта көрсөн олорон чэйдииллэрэ аны ахсыылаах. Кыыс турулус-ирилис көрө-көрө аһаан чаллырҕатарыттан иһэ буһар. Үкчү аҕатын курдук диэн үөҕээри ыксатар. Фантомас аһыыр-таҥнар баҕаттан луох-ийэтин тулуйар курдук. Ылаары эрэ гыннаҕына ымманыйар, туһанаары эрэ гыннаҕына тупсар. Дьахтар да улаханнык иэйдэҕинэ ас астыыр, кыыһын сымыйанан бэрийдэҕэ буолар. Баҕалаах ахан чуумпутун оннук атыылаһан ылар.

Аптамаат быкпат буолан сынньаталаата. Кыыс да холкутуйда, луох да сымнаата. Сэбэ-сэбиргэлэ суох сэрии тохтуура биллэр. Аччаҥалаабыт Аптамаат курдук аһараалабат, күн аайы кэлэн хабарҕаларыгар турбат. Фантомас аҕыйах кэмҥэ оҕо оҕонон буола түстэ. Луох да ийэтийэн ылла. Аптамаата суох аҕыйах кэмҥэ алыс да үчүгэй этэ диэн кэлин ахта-саныы сылдьыахтара турдаҕа. Киэһэ аайы луох мэлииппэ оннугар аны: «Аптамаат кэлбэтин, Аптамаат кэлбэтин», – диэн лэбигирэтэр. Фантомас буолан баран хайдах Аптамаата суох сатаныай? Эйэлээх олоҕунан саптынар сэрии кэмигэр. Луох лэбигирэппитин аанньа барыта кини санаатын хоту буолан хаалбатаҕа ини. Кыраабытын да иһин кылбайбыта сүтүө суоҕа. Алдьаммыт Аптамаат өрөмүөннэнэ түһэн баран кэлбитэ эрэ баар буолуо.

Биир киэһэ аччаҥалаабыт кэлэ сырытта уонна эҥини кэпсээн туох да бэйэлээх хотуппат Фантомаһын соһутта. Ааспыкка хатааһыласпыт уолаттара хаайыыга киирбиттэр. Нюркаҕа дуу, ханна дуу инкэссээтэри халаабыттар. Ол киһини Камиль уруута үһү. Киһилэрин дьаһайан кэбиспиттэр. Милииссийэлэртэн саһан, босхо харчыларын тэбии, көҥүлгэ бүтэһигин айбардыы сылдьар дьүһүннэрэ эбит. Көрүлүүбүт диэн онно-манна тиксиэх кыргыттар. Ким өйдөтүө баарай. Эдэрдэргэ этэн да диэн. Ити бэйэлээхтэр луохтары истэн бэртэр.

Таскаатыйбыт Фантомас уонна Куһаҕан Уол

Аптамаат астаапкаҕа барда, мавзолей да исписээнньэҕэ таҕыста быһыылаах. Ылы-чып. Кэллэхтэринэ даҕаны ычык-бычык, биир-биир, хам-түм үктэнэллэр. Кэлиҥҥинэн били сыбыытыыр бэйэлэрэ сыттыын да сүттүлэр. Фантомас тэһийэ сатаан онно-манна тэлбистиир. Таска таҕыс – таскаа, иһирдьэ киир – бууса таскаа. Аны кэлэн Аптамаат да баҕалаах. Тугу гынан туругуруохха, тугу тобулан тууйар туланы тобуктатыахха? Өйбүт мөлтөһүөр, сүрэх диэн мэлигир, көстөр бэйэтэ эрэ мөлбөйөр. Уонна баран дуо? Көр көннөрү бэйэтинэн кэллэҕинэ эрэ…

Баҕарбытыҥ баар, эрэйбитиҥ эрэйээлинэй буолан хааларынан уратылаах. Санааҕынан салгыҥҥа суруй, иликкэ илдьиттээ да бүтүүкэтэ. Мавзолейга киһи кэллэ. Кимэ бакаа биллибэт. Фантомас ааны сэгэтэн көрбүтэ – Үчүгэй Уол сирэйин кэлтэкэтэ…

– Туох наада?! – Фантомас үчүгэй аҕайдык дэлби барбат дуо.

Сирэйэ-хараҕа суох тиийэн кэллэҕэй, сирэҕэс диэн иһэн киһитин хайдах эрэ атыҥырыы санаата. Аанын лаппа аһан одууласпыта – эмиэ да Үчүгэй Уолга дылы, эмиэ да атын күтүр курдук. Имигэс илэ эҥин-дьүһүн буолан түһэн. Акаарылаабатахха дылы этим дии-дии булкулла турдаҕына киһитэ:

– Мин Үчүгэй Уол убайабын ээ, – диэн уоскутта.

Күтүр арба убайдаах этэ дуу. Кинилэри өссө игирэлэр диэн бутуйааччылар. Эчи, биир да буоланнар. Биирэ Үчүгэй Уол, манта Куһаҕан Уол эбитэ дуу, оччоҕо? Эрэйдээх туох да куһаҕана суохха дылы. Куруук күлэ сылдьар күтэр хараҕа бүгүн тоҕо эрэ курутуйбукка дылы.

– Мин, баһаалыста, эһиэхэ олоро түһэбин дуо? – Кэм да туһанаары курутуйдаҕа-гыннаҕа буолан кубулунар эбит.

– Ол эмиэ тоҕо? – Фантомас луох ийэтин хаанын ылыннаҕа дуу.

Куруук аана аһаҕас мавзолей Куһаҕан Уол туһугар хатаннаҕа, кэлбиккэ эрэ элэккэй кыыс бүгүҥҥү ааттаах күҥҥэ кытаатан хааллаҕа үһү. Хантан эрэ инньэ түгэхтэн луох-ийэтэ сүүрэн кэлэн кыттыста.

– Кимҥиний, туох наадалааххыный?! – Ыххайан түһэн, ама да ыалдьыты холдьоҕуох хотуускалар.

Луох уолу көрөн соһуйда, иккис Үчүгэй Уол илэ бэйэтинэн тиийэн кэллэ диэн дуу син сымнаата.

– Үчүгэй Уол үөнүгэр ыыттаҕа. Ол тойооску тугу-тугу туойбута биллибэт.

– Суох, мэнээк, өйдөнүөххэр диэри баран олоро түс эрэ диэбитэ, – Куһаҕан Уол үчүгэй буолан көстөөрү кырдьыгынан киирсэргэ сананна. Ол тугуй, манна өйдөнөр дьиэ дуо?

– Суох, мэнээк… – Куһаҕан Уол мух-мах буолар.

– Мэнээккин кытары сырыт ээ, – луох тылынан оонньуурга сананна быһыылаах.

Мавзолейбыт хотуна тура сатаан баран, туох да туһа тахсыа суоҕун сэрэйэн оронун түргэнник булла. Дьиэ диэн киниэхэ тугуй? Ороно да тэлэбииһэрэ. Уонна оттон айаҕын айдаана. Тэлэбииһэр саҥатыгар буолан ийэтэ аах туох диэн быһаарсыбыттарын өйдөөн истибэтэ. Куһаҕан Уол муннукка кирийэн турар кириэһилэҕэ кэлэн лах гынан олорунан кэбиспитигэр соһуйан эрэ хаалла. Луох оҕо оонньообутун курдук оһуобай кыра остуолун тардар түбүгэр түстэ. Тугу эрэ сылытан сырдьыгынатар. Иһит-хомуос ырыата, тэлэбииһэр лабысхата – киэһэ курдук киэһэ. Эдэрдэр туох айылаах килбигийдэхтэрэй, саҥа-иҥэ диэн суох. Куһаҕан Уол Фантомаһы уоран көрөр да көрөр. Үчүгэй Уолу удьуордаан эмиэ сүрэҕин туттараары гыннаҕа дуу.

– Мин аармыйаттан кэллим ээ. Үчүгэй Уоллуун ону сууйдубут. Хас да күн. Кини испэтэҕэ. Миигин көннөррү батыһа сылдьыбыта. Кини мин тылбыттан тахсыбат. Быраат буоллаҕа дии, – Куһаҕан Уол айаҕа эмискэ аһыллан соһуталаата.

Аһыллан баран сабыллан бэрт. Биир кэм аармыйа айдаана. Кими да саҥардар аат диэн суох – биир кэм бэйэтэ да бэйэтэ. Бэйэтэ да буолсу дуо – аармыйа уонна аармыйа эрэ. Аарыма аармыйаҕа биирдиилээн киһи, бэйэ эҥин диэн суох. Луохтаах ханан эмит кыбыллаары гыналлар да, баһыйан, үрүт-үөһэ этэн үтүрүйэн кэбиһэр. Эбэтэр дьиэлээхтэр этиилэригэр мэҥэстэн, кыттыһан иһэр. Кинилэр эппиттэригэр аармыйа ханан эмэ син биир сыһыаннаах буолан тахсар эбит. Сол аармыйанан доҕуһуолланан аһаатаҕа буоллулар. Куһаҕан Уол аһыыр аат диэн суох.

– Мин маҕаһыыҥҥа бара охсон кэлэбин дуо? – уолбут хараҕынан оонньоон дьикти.

Аһын мыыннаҕа дуу, уол оҕо элэс гынан хаалла. Биир иһити кылабачытан аҕалла. Кытаанаҕы бэйэм эрэ уулуом диэн үөрбүтэ баара, луох кэбис диэминэ тэҥҥэ исиһэн барда. Фантомас биирдэ баҕас арыыланна, кэмчиэрийдэҕэ буолла. Аармыйа тиэмэтэ сҥп гынаттаата. Бүтэр уһугар луох бэйэтэ аармыйаҕа сылдьыбыт курдук сананна. Иһит бүтүөхчэ да итирэр аат диэн суох. Буокка барахсан ити үҥнэ. Биирдэ биэриэ – тэбиэһирдэ тэлэкэчитиэ, киэбирдэ кимиҥнэтиэ. Онтон эмискэ эстиэҥ, соһуччу сүтүөҥ. Бу барахсана хараҕын баайан эрэр дуу, хайа сах дуу – уолун сирэйэ улам унньуйан, уларыйан барда. Өссө тор курдук бытыктанна. Онто суоҕа буоллар Үчүгэй Уолга бутуйуо эбит. Куһаҕан Уол уонна Үчүгэй Уол ыккардынан мосуоннаах күтүрү кытары арыгылыы ахан олорор эбит. Итирдим диэҕин иликкэ дылы. Эбэтэр итирбит бэйэтин иккис бэйэтэ туораттан көрөр дуу? Бээ, бээ, бу курдук балаһыанньа хаһан эрэ эмиэ буолбута ээ. Эрдэ бэркэ сэҥээрэ көрбүт дьахтарын сирэйэ эмиэ көрдөрөн туран ханньайа-ханньайа атыҥҥа кубулуйан барбыта. Эр киһи эр киһинэн буолан хаалбыта. Саҥата кытта модороон, этэ-сиинэ, барыта-бары – хайдах да диэбит иһин эр киһи. Соннук мунаарбытынан утуйбута, сарсыныгар дьахтара дуу, туга дуу бара охсубут этэ. Күн бүгүнүгэр диэри саарбахтыыр – ол күн хараҕа иирэн ханалытан көрбүтэ дуу, итирик буолан буолан атыннык өйдөөбүтэ дуу. Эбэтэр дьахтар чахчы дьахтар буолбатаҕа дуу?

Луох хараҕын ньуххана сатыыр. Көрүдьүөс көстүү көһүөх симиэнэ суох. Иирэринэн иирбитэ илэ тиийэн кэллэҕэ.

Фантомас тугу эрэ гыннаҕа буолан аалыҥнаа да аалыҥнаа. Бу унаарыйан ааһар, ити унаарыйан ааһар. Ийэм иирэн эрэр диэн дьиксиммитэ көстүбэт. Туох эмэ тыас тахсаарай диэн элиэтиир ини. Тыас тахсыа буолуо тахсыбат. Луох орону булара эрэ хаалла. Аармыйа тиэмэтэ дьэ аҕынна. Уу чуумпу уһуутатаары ыксатта. Уһуутуур оннугар луоҕу көмөлөөн утута сатаатылар. Онтулара утуйан бэрт. Бүппэт дойҕоҕун тэлэбииһэр ыастыйата баһыйан абыраата. «Эргиччи эрэй, төгүрүччү түрүлүөн» диэн түүннэри-күнүстэри лэбэйдиир күтүр саҥатыгар бигэнэн луох утуйбуттаахха аттанан абыраата. Уол буолан кубулуна оонньообут Куһаҕан Уол куһаҕана киирэн, аны кини айдаана саҕаланна. Сыбыдахтана охсон сыгынньаҕын чырбалдьыйда, эр киһитэ өтөн эдэр кыыска элиэтээтэ. Кыыспыт мээнэ кыыс эбитэ буоллар мэниктэһиэ эбэтэр өһүргэнэн өрө мөхсүө этэ. Фантомас обургу омуна дэлэ дуо, кыыла киирэн кыргыһаары хаайда, үөнэ тиллэн үөхсүүтэ үксээтэ. Куһаҕан Уолу кумалаата, эр киһи элээмэтин эмэһэҕэ тэптэ. Таскаатыйбыт Фантомас кыһыытын Куһаҕанынан таһаарда, киэптээн-киһиргээн арыый да кэҥээтэ.

Таска тыаллар түстүлэр.

(Таскаа!) тыллар бүттүлэр…

Икки Фантомас

Тыалы кытта тыал буолуох таскаатыйбыт Фантомаһы икки атахтаах саататымына, түөрт атахтаах көмөҕө кэллэ. Тастыын таскаатыйбыт мавзолей аанын тоҥсуйан тобугуруталларын оннугар тарбаан бардылар. Фантомас ааны аһа биэрдэ – хараҕар кыламнаан испит эрэл кыыма умулуннаҕа ол. Хаатаҕа аллаах икки атахтаах оннугар иринньэх баҕайы ибигирэс күтүр нэһиилэ тураахтыыр эбит. Ыран-быстан, ырдьаччы тоҥон сыккырыыр тыына эрэ ордоохтообут дууһа Фантомас диэки үчүгэй-үчүгэйдик көрө сатыыр да, ириҥэ хараҕа үрүмэтийэн мэһэй буоллаҕа үһү. Түүппэҕирбит устууканы аһынан иһирдьэ киллэрдэ. Хоройоро эрэ кулгааҕа – дьүһүнтэн дьүһүн ордубатах. Аһата сатаата – аһыыр да сэниэтэ эстибит эристиин итии сири булан охтон утуйан хаалла. Чэнчиһэ киирэн чээлиэн сиргэннэ – киирбит дууһа кирикэйэ бэрт. Ыт соннук охтубутунан хаалла, Фантомас эчикийэ үөрэнэн эбээри оскуолалаата.

Букатыннаахтык иһийбит мавзолей иһинээҕи салгыны улаханы үлэлээн кэлбит луох хаһыыта хайа суруйан кэбистэ.

– Өссө ыттаммыт буола-буола, арыгыбыт чаана итээн, аны, ыт иигин-сааҕын ырытартан ордуллуо суох дии! – Охтубут ыт, кырдьык, уһуктан дьиэни биир гына алаадьылаан кэбиспит эбит.

Луоҕу албыннаһабын диэн илин-кэлин түһэ сатаан, атаҕар иилистэн хатыйа сыһан, дьэ эбии иэдээни таһаарда. Хаһыырбытынан ыты саҕатыттан ылан таһырдьа элиттэ. Онто орулуу-орулуу ааны кэйиэлээтэ. Дьахтар өйүттэн тахсыар диэри кыыһыран, ыт эрэйдээҕи түүрэ тутан ылан Лиэрмэнтэп диэн орулас уулусса ханаабатыгар бырахтаҕа үһү. Ыт ылы-чып барда. Дьэ сөбүн ылла диэн луох астынна. Холуоҥкаттан уу таһа таарыйа, ханаабатын сэмээр чуҥнаата. Ыта «ньах» да диэбэт. Диэбитин да иһин, массыына көлө айаатыырыгар буолан иһиллэн бэрт. Өлбүт диэн үөрэн быһаҕас солуурун соһуспутунан дьиэлээтэ. Сол киэһэ Фантомас хоно кэлбэккэ сынньатта. Дьиэҕэ ыт сылдьыбыт сыта да хаалбата.

Ыт соннук ханаабаҕа сытыаҕын, луох олох да най барыаҕын Фантомас кэлэн бэрээдэктээтэ. Көһүйэ да сорумматах ыт сордооҕу хостоон дьиэҕэ үҥүлүттүлэр. Ыттара үөрүүкэтиттэн үҥкүү бөҕөнү үҥкүүлээтэ, хаста да хаһыытаталаан ылла. Хааһы буоллун, халбаһы буоллун хара-хара сиэ да сиэ – тотор аат диэн суох. Онон-манан көрөн, дьэ, ыт да ыт – аҥаар хараҕынан ааны маныыр, аҥаарынан луоҕу кыҥыыр. Фантомаска ачаалыыр, хараҕынан луоҕу кэтиир. Хаама сылдьар ас дии саныыр быһыылаах. Төһөнү баҕарар мэҥиэстиэх курдук. Онто курдары ааһа турар – хаампыт сирин аайы алаадьылыыр, санаатаҕын ахсын тыктара сылдьар. Киниэхэ эт, Фантомаска эт – биир. Иккиэн үтүктүспүт курдук бэрээдэгэ суохтар. Биир Фантомас сөп гынара, аны иккис бэдик көһүннэҕэ үһү. Луох: «Мэһэй-таһай буола сытыйан, иккис Фантомас илэ бэйэтинэн», – диэбититтэн сылтаан ыттара Фантомас диэн сүрэхтэннэ.

– Фантомас! – Алта атах тыаһа тип-тилигирэс.

– Ньыаах! – Кыра Фантомас барбах аҕай сыҥааҕыргыыр эрэ.

Чоройо сытыйбыт кутуруга биир кэм эп-эйэҥэлэс.

– Тугуй?! – Улахан Фантомас тугун-ханныгын билэ да илигиттэн суоһурҕаныахча.

Мавзолей иһэ кэм да сэргэхсийдэ. Саах ыраастааһына, ыт сүптүрүн ыар сыта – ол диэн эрэ үһү дуо, кыралаах улахан Фантомас хостон хоско сырсыаккалаһан сындыыстаныылара, кыра Фантомас мэһэйдэтэр кутуругун үрэ-үрэ тута сатаан халаачыктана оонньооһуна, онтун ытыран сарылааһына, луохха атаҕын быһа үктэтэн орулааһына, улахан Фантомас алҕаска ыкка тарбаҕын хаптаран ньарылааһына. Мавзолей эрэ, бэртиэп эрэ – киһи арааран өйдөөбөт үлүгэрэ саҕаланна. Онтон ыттарын тыһытын-атыырын быһаарбакка балайда мучумааннаннылар. Эмиийдээх эҥин – эмиэ да тыһыга дылы. Дьэ оччоҕо аны саас мавзолейга уһун уочарат буолсу. Эмиэ да сэптээх-сэбиргэллээх курдук. Оччоҕо атыыргыа-хайыа, боотура эҥин – эмиэ эрэй. Чэ, хайа да сах буоллун, ыта баҕас биллэр. Баҕар, ыт сылыгар ыт таҥарата үһүөннэригэр тугу эмэни дук гыныа.

Бэйэ-бэйэлэрин сиэһиэх айылаах луохтаах Фантомаска үһүс дууһа кыттыһан оонньуу атын хайысхаланан барыахча. Соннук күн-дьыл бардар баран истэ. Аптамаат куһаҕана умнулунна диэххэ сөп. Ыт иигин-сааҕын аахсыбатахха, мавзолей ырааһыран-сынньанан букатын Кириэмил курдук килэйдэ. Саҥа дьыл да чугаһаата. Ыттанан-кустанан биһиги дьоммут ыт дьылын көрсөргө толору бэлэмнэр. Эйэлээх күннэр кэннилэриттэн этиҥ сааллар ини… Онуоха диэри ыт-Фантомастара солуоһунньук буолан сылдьан эриэ. Ыттара күн-түүн уойдар уойар, сытыырхайдар сытыырхайар. Саҥа дьыл саҕана букатын бэликээн буолан бэркиһэтэр ини. Ол бэйэлээх бэликээни бу дьоммут туохтарынан толороллор? Кимнэрин идэһэ гынан ыттарыгар ирээттииллэр?

Кыттыгас идэһэ

Саҥа дьыл чугаһаатар чугаһыыр. Ол аайы луох ыксыыр да ыксыыр. Саҥа дьыл диэн баара-суоҕа лэгээлинэй бийээҥкэ ээ, сэрии буоллаҕай. Үлүгэр түбүк, сүдү сүпсүлгэн, тҥрдүттэн түрүлүҥн – барыта кини үрдүнэн барыа турдаҕа. Саҥа дьылы саныы-саныы үөһэ эрэ тыынар. Ама дьон ону күүтэн күнүн ааҕара, эрдэттэн үҥрэрэ буолуо. Киһи-киһи тус-туһунан, ону хайыаҥ баарай. Ол бэйэлээх Саҥа дьылларын саатар идэһэлээх көрүстэр. Идэһэ гыныах иҥиир эттээҕи бу туран хантан булар? Арай, ол өттүгэр ааттаах иҥсэ Фантомаска көстөн иһэр. Сырыы аайы атынтан атын, саҥаттан саҥа. Фантомаһыҥ талымаһа сүр. Көп эттээҕин, минньигэһин эҥин талан таптаһар ини…

Билэрдии биир эбийиэк баарыгар атаакалаан көрөргө сананна. Былыр үйэҕэ идэһэ буолан бүттэр да, туга-эмэтэ орунна ини. Үчүгэй Уол Фантомастан күрэнэн куораттан чугас улууска үөрэнэ барбыта балайда буолла. Луох обургу амтаһыйбытын ахтан, уол ир суолун ирдээн онно тигинэтэн тиийдэ. Кыттыгас идэһэлээх Фантомас сайыһа эрэ хаалла. Хаһааҥҥы эрэ тапталыттан биир эмэ үтүө өйдөбүл өйүн дуомугар иҥэн хаалаахтаабыт эбит дуу диэн луох сөҕөн сөтөллө сыста да, кыыһыгар ол үлүгэр идэһэтин туран биэриэ диэтэххит дуу. Тугу да сэрэйбэккэ үөрэнэ сылдьаахтаабыт Үчүгэй Уол иннигэр куһаҕан сибиэҥҥэ дылы биирдэ баар буолан хаалла. Өссө Фантомастан анаан-минээн бирибиэт аҕалбыт курдук кубулунна. Үчүгэй Уолу сонно үҥкүрүтэ оонньуоҕун уол уопсайга олороро атахтаата. Төһө да ыксаатар, дьон ортотугар идэһэлэнэрэ сүрэ бэрт. Кини сааһыгар уоран уолланаллар, кистээн көрсөллөр эбэтэр олох да оннуктаабаттар. Бу субуотаҕа кэлиэх буолан андаҕайан Үчүгэй Уол нэһиилэ уҕарытта. Уол тылын ылбыт луох уоскуйан куораттаата. Иккиһин идэһэлэнээри сылдьар луох кыттыгас идэһэлэрин кыбынан барбыт саҕа сананна да, биир сүөһүнү иккиһин сүлбэттэр ээ.

Үөрэн-көтөн дьиэтигэр көтөн түспүтэ – кэм да хаата. Дьиэ иһэ үллэҥнэс киһи. Фантомас бэйэтэ уонна ыт-Фантомас диэн, Аптамаат диэн, аччаҥалаабыт диэн, унньугурдар, лэкэгэрдэр да кырыы-кырыытынан. Ким суоҕай диэх курдук. Мавзолей эмиэ түүннэри тигинэччи үлэлээн эрэр. Луохха ыт-Фантомас эрэ үөрдэ. Хааталааччылары үүрэригэр эстэ сыста. Саах-алаадьылар быыстарынан, дьэ, үчүгэй сырсыаккалаһыы. Биири үүрэн баран, атыны эккирэтэн аан диэки үнүлүтүөн ыккардыгар, баарыан үүрбүтэ төттөрү киирбит буолар. Ол быыһыгар Аптамааты олорон түһүөр диэри үөхтэ, хайдах сатыырынан нууччалыы-сахалыы маатыраны холбоон кырыы сатаата. Фантомас бүгүн тоҕо эрэ алҕаска арыыланан арыгылаабатах. Онтунан куоһурданан дьикти – хайҕатаары хаайда, соболоҥ эрэйдэ. Кэмниэ-кэнэҕэс үүрүллээччи үүрүлүннэ, хаалааччы хаалла. Ол да буоллар, үүрүллүбүттэр, ол иһигэр улахан Фантомас, таһырдьаттан аны көрүдүөргэ киирэ тураллар, биирдэ кутуллан хаалаллар. Луох онтон эмиэ кыйдаталыыр. Хаһыы-ыһыы, маат-куут. Ол үлүгэргэ, хайа, бу туох сэриитэ саҕаланна диэн, ким да өҥөс гыммата. Хороон хосторугар бары бүгэн баран сыталлар. Саллаллара оччото дуу, «чыхаал компуот» диэн эрдэхтэрэ дуу – сатаналары ким билэ баарай. Онтон луох эмискэ дьүһүн кубулуйда, ырдьас гынна, хайаата. Фантомас албыныгар киирэн биэрдэҕэ дуу, туох эмэ туһа тахсыаҕын түүйдэҕэ дуу? Ыты ыла кэлбиттэр. Фантомаһы. Букатын. Луох эмиэ да аһынна, эмиэ да алаадьылартан босхолонон абыранарын санаан астынна. Кыра Фантомаһы кум-хам тутан илдьэ бардылар. Мавзолейга биир эрэ Фантомас, биллэн турар, луох уонна тугу эрэ түүйэр дьикти чуумпу хааллылар. Луох идэтинэн кыыһын тото үөхтэ, өл-сүт диирин да умнубата. Өйдөөх Фантомас ону барытын истэн эрэ кэбистэ.

Кыра Фантомас саҥа дьиэтигэр тиийэн эмиэ алаадьылаан кэбиспитин дэлби кырбаабыт, муннун сааҕар булкуйбут сурахтара иһилиннэ. Ким эрэ мөҕөрүгэр, буойарыгар даарам да кыһаллыбакка көҥүл айбардаабыта, хаампыт сирин аайы тыктара, алаадьылыы сылдьыбыта уурайдаҕа. Онно мавзолей буолбатах. Саҥа иччилэрэ биһиги дьоммут курдук луох үһүлэр дуо – үчүгэйдик кэһэттэхтэрэ. Ыт сылын ыттаах көрсөөрү аллааҕымсыйбыт мавзолейдаахтар илии соттон хааллахтара. Онон, ыттарын сыла кинилэргэ соччото суоҕу өлүүлүүрэ буолуо диэн бүтэйдии сэрэйиллэр.

Кыттыгас идэһэлэрэ бэйэтинэн тиийэн кэлэрэ чугаһаата. Луох суунартан ордубат. Мэһэй-таһай буолуох Фантомаһын ханна утаарыан өйө хоппот. Тугу эмиэ өйү үлэлэтэн эрэйдэнэн, бэйэтэ оҥоһуллан хааларын кэннэ.

Луох үлэтиттэн сүүрүүнэн кэлбитэ – эмиэ хаата. Аптамаат диэн, эҥин диэн. Уолаттара эрэ арыый атыттар. Луох эмиэ кыыһыра охсон үүртэлээри күрүө намыһахтыы Аптамаат үрдүгэр түстэ. Ол кэмҥэ Фантомас өрө сүгүллэн турда.

– Аптамааты тыытан көр эрэ! – Хайатын арыыланыай, Фантомас кубарыйа холуочуйбут.

– Мин кинини манна үктэнимэ диэн үнүр эппитим дии! Туоххунан истэр адьарайгыный аа, эн?! – Луох сүрдээх баҕайытык тутта сатаата.

– Мин киллэрбитим, мин! – Фантомас эттэ да сокуон буоллаҕа.

– Барыҥ, киэр барыҥ! Эн эмиэ! – Бу сырыыга Фантомас эмиэ үүрүллэр дьылҕаланна.

– Барыллыа буо, тохтоо, дыа, аһаралаама, – кыыс туох эрэ бухатыыр курдук сананар быһыылаах бэйэтин, ыгдаҥалаан дьикти.

Соннук этиһиэ буолуо этиспэккэ олоруо этилэр. Ону Фантомас эмискэ тэһэ баран истиэрикэлээн саайда. Арааһыгар сөбүн сөп. Өлөрүөм, барыта эн тускуттан эҥин диэн хаһыытаталаата. Хаһыы аайы кыһаллыбат луоҕу сиирэ-халты тэбиэлээн ыксатта. Аптамаат хахха буолан биирдэ баҕас абыраата. Фантомас сонно сөп буолумуна иһити-хомуоһу куруппалаата, дьиэтин дуомун өрө сүгэн кэбистэ. «Син биир өлөрүөм!» – сааныы бөҕөнү саанна. Кини сааныыта диэн, луох иһитин аһыйар.

– Аҕаҥ буолуохсут биир иһити сүгүн көрбөт идэлээҕэ. Батан төрүүр дэ эбит, – луох Фантомаһы оҥорбут аньыылааҕы абааһы көрөрүн кыыһынан таһаарар.

Фантомас онтон эбии кыыллыйда. Аптамаат тута сатыыр, икки уол тохтоттоҕо буолаллар – кинилэргэ кыайтарыа суох. Луох ыксаан бу үйэҕэ үктэммэтэх ыалларыгар көтөн түһэн милииссийэни ыҥырда. Фантомас ол ыккардыгар илиитин өстүөкүлэҕэ өлөрбүт – дьиэ бүтүннүү хаан. Милииссийэ сураҕын истээт ыччаттар атахха биллэрдилэр. Оргуул-кутаа ортотугар луох соҕотоҕун хаалла. Ханна эрэ ыраах Фантомас хаһыыта иһиллэр. Хаста да тҕхтүрүйэн Аптамаат бэргэһэтин ирдэһэ кэлэ сырытта. Луох киллэрбэтэ. Эн милииссийэҥ ханна наадаҕа кэлэн бэрт. Инньэ дьиэ хомуллубутун, луох уоскуйбутун кэннэ «эйиэхэ бу баар» диэбиттии бытархай икки милииссийэ тиийэн кэллэ. Быһаарыы, сайабылыанньа суруйааһына – онон бүттэхпит ол. Фантомаһы тараччы тутан ылыахтарын сатыы сылдьаллар үһү. Сааһын ситэ илик оҕо оннугар ийэтэ эппиэттиир үһү.

– Кыыһыҥ хаһай? – Оҕочоос эрээри сүрдээх баҕайытык тутта сатааччыта луохтан туоһулаһар.

– Уон түөрдэ, уон биэһин субу туолаары сылдьар, – луох хоруйдаан иһэринэн маладьыас.

– Уон алтатыгар диэри сокуон иннигэр кини эппиэттээбэт, – Фантомас абааһы көрөр аҕай милииссийэлэрэ кинини көмүскүүр аакка бардылар.

Эрдэнэллэрэ тирээн кэллэҕинэ уон түөрдүттэн муосуна, эппиэттииргэ буоллаҕына эрдэ үһү. Сокуоммут да баар. Эдэр уолаттар улам үөһүгэр киирэн истилэр. Бүтэр уһугар барытыгар луох буруйдаах буолан таҕыста.

– Оҕоҕун кыайан ииппэт түгэҥҥэр холуобунай эппиэтинэскэ тардыллыаххын сөп. От одного года… – диэтэ быһыылаах милииссийэ.

– Ээ, оччоҕо аны хаайыыга барабын дуо?! Барыам даҕаны. Фантомастан эрэ тэйиччи сылдьыым, – луох кырдьыга эрэ, сымыйата, өйдөммөт.

Милииссийэлэр натаассыйа бҥҕҥнү аахтылар. Луох иннин хаһан ылаары эрэйдэннэхтэрэй.

– Оччоҕо кыыскар сайабылыанньа суруйаҕын дуо?

– Суруйан бөҕө, – луох дэгдэс гына түһэр.

Милииссийэ уол этэр, луох суруйар:

– Начальнику второго ОВД, майору милиции Авдееву И.К. от гражданки такой-то заявление.

Фантомас аньыыта-харата дьыалаҕа тиһиллэн истэ. Эчи, элбэҕэ да кыайда. Кыыскын тутан биһиэхэ аҕалаар диэтилэр. Бу сырыыга көннөрү иирсээн дириҥиир чинчилэннэ. Учуокка ылыах-хайыах буоллулар. Луох ийэ быраабыттан быһылыннаҕына Фантомас интэринээккэ утаарыллар. Хара мэҥнээх Фантомас аллара диэки сурулааһына саҕаланнаҕа ол. Арбаҕастаах да абырыа суоҕа уонна.

Милииссийэлэр бардылар. Сотору буолаат Аптамааттаах Фантомас тилигирэһэн тиийэн кэллилэр.

– Устуруойдаталыыбын дуо? – Фантомас кыыллыйбытын кыыма өссө да кычыгылатар.

– Сээкэйгин хомун уонна дьүгэлийэ тур, – луох да хаалсыбат.

– Ылыам буо, сарсын! – Фантомас сир-халлаан ыккардыгар хаалыан эмиэ баҕарбат.

– Сарсыннаама-хайаама, күн бүгүн бар.

– Бэргэһэм ханнаный? – Аптамаат бэйэтин киэнин ирдэһэрин умнубат.

– Ону мин хантан билэбин, – луох бэйэтэ баарыан кистээн баран, хата, ыраастык мэлдьэһэр.

– Барыта эн. Эн буруйдааххын! Эн мин олохпун алдьаттыҥ. Тоҕо төрөппүккүнүй миигин?! – Фантомас сарылаан иһэн ытаан барар.

– Бэргэһэбин аҕал эрэ, – Аптамаат сулуй да сулуй буолар.

– Ханнык маама оҕотун хаһан өлөҕүн, өл диирий? Барыта куһаҕаҥҥа үөрэтэрий? – Фантомас өссө күүскэ ытыыр.

– Бэргэһэбин булуохпун наада дии.

– Мин эйигин наһаа сөбүлүүбүн. Эн тускар өлүөм да этэ.

– Бэргэһэбин ханна гынныгыт?

– Эн миигин абааһы көрөҕүн. Тоҕо төрөппүккүнүй, оччоҕо?

– Кэлбити ханна гыныамый? – луох хардарсар.

– Бэргэһэлээх этим ээ, – Аптамаат бэйэтин эрэ айдаана.

– Эн миигин кыратык да сөбүлүүгүн дуо, эт! – Фантомас ийэтин аттыгар баран олорор.

– Суох, – ийэтэ чап гыннарар.

– Бэргэһэм…

– Ити баар дии… Оччоҕо хайдах буолабын, ханна барабын? Өлөр, өлүөхпүн баҕарабын.

– Бэргэһэбин булуҥ эрэ.

– Сатаатар бөҕө быа суох. Хаста-хаста өлө сатаабыппын билэҕин дуо?

– Өлөр киһи өлбүтэ ыраатыа этэ. Өлөр ньыма эрэ илэ мэнээк.

– Бэргэһэбин аҕалыҥ эрэ.

– Эн миигин кыра эрдэхпиттэн абааһы көрөҕүн. Оттон мин эйигин таптыыбын. Мэлдьи ытыыбын буотта, Аптамаат?

– Ааһах, бэргэһэбин, баһаалыста, аҕалыҥ эрэ.

– Ол иһин үөрэммэппин. Ол иһин барыта. Эйигиттэн ураты миэхэ ким да, туох да наадата суох.

– Эйиэхэ төһөлөөх харчыны куппуппун билэҕин дуо? Тугу санаабытыҥ барыта баар, – луох харчы туһунан эмискэ саныы биэрдэ. – Ону эрэ аһыйабын.

– Бэргэһэм!

– Тоҕо ылаҕыный оттон? Миэхэ эн харчыҥ наадата суох.

– Харчы эрэ бу күн сиригэр күндү.

– Ол аата харчынан эн миигин иитэҕин дуо?

– Эйигин иитиэх суох. Иитэн да диэн… Бар, киэр буол!

– Бэргэһэбин биэриҥитиий, – арай Аптамаат биири эрэ лэбэйдиир.

Харчы – бэргэһэ, харчы – бэргэһэ – аахсан бүтүҥ суохтар. Хата, Аптамаат Фантомас таҥаһын икки халаабыска хаалаан туһалаата. Кимнээх эрэ кэлэн үүрүллүбүт кыыһы илдьэ бардылар.

– Оттон эн тоҕо олороҕун? – Луох Аптамаат үрдүгэр түстэ.

– Хайдах бэргэһэтэ суох барыамый?

– Таһырдьа элиппитим.

– Аа, кырдьык дуо? Маамам бэлэҕэ дии, – аны Аптамаат ытаан барар.

– Бэргэһэ туохха нааданый? Маамаҥ эйигин таптыыр уонна өссө туох наада?

Аптамаат ытыыр эрэ.

– Эн мин ытыырбыттан астынаҕын дуу? – Ытыырын быыһыгар үгэргиир.

– Астынымына. Мне хорошо, когда другим плохо, – луох алларастыыр.

Син өр муҥнуу түһэн баран:

– Мэ, киэр гын бөххүн. Бэргэһэҕин ыл уонна икки харахпар аны хаһан да көстүмэ.

– Сөп, сөп, аны хаһан да көстүөм суоҕа, – Аптамаат бэргэһэтин хаба тардан ылаат таһырдьа ойор.

Мавзолей иһэ хабыс-хараҥа. Киһи муннун сыҥыргыыра эрэ иһиллэр. Луохпут ытыыр дуу, ыгыста-ыгыста күлэр дуу – хараҥаҕа барыта биир. Кыттыгас идэһэлэрэ эрэ, туохтара эрэ уурайдаҕа. Аны кыттыгас туохтара да суох. Оттон Саҥа дьыл өссө биир күнүнэн чугаһыыр.

Фантомас фантома

Фантомас үүрүллэн, луохха баҕас үчүгэй кэмнэр үүннүлэр. Аһыан да сөп, аһаамыан да сөп – букатын ырай олоҕо. Үлэлээтэҕэ буолан кэллэ да охтон утуйан хаалар. Аҕыйах хонукка сыллааҕы лимиитин утуйан бараата быһыылаах. Атыны гыныаҕын аттыгар бэлэм атаһа суох. Онто суох олорорго, хайа муҥун, үҥрэнэн да барда. Утуйа мээник буолар луох хаҕын иһигэр туох иитиллэрин билээхтээбэппит. Оҕолоох, оттон, оҕотун аһыйан эрдэҕэ. Ол оҕото булан сылдьар оҕо буолуо. Онтуҥ ыыра киэҥ. Киһи ситэн кэпсээбэт үлүгэрэ. Арай, луох сытыган дьиэтин иһигэр сытан тахсар, арааһы оҥорон кҥрҥ-кҥрҥ аҥаарыҥныыр. Кэлиҥҥинэн утуйара аччаата. Утуйан сөп буоллаҕа, кыыһын ахтан бардаҕа. Төһө да үүрдэр, кыраатар-таныйдар, оҕото ээ, Фантомас. Бадьахтаммыт сиэркилэни сүрэҕирэн соттоххо дьэҥкэтэ килбэс гынарын курдук, Фантомас куһаҕана улам суйданан, киһитийэн истэ. Соторунан букатын да ыраас оҕо аатырда быһыылаах – луох өрүтэ тыынара үксээтэ. Күнү быһа түннүгүнэн таскаатыйбыт таһырдьаны маныыртан ордубат идэлэннэ. Фантомаһа буоллаҕына ууга тааһы бырахпыт курдук мэлийдэ. Үүрбүтүҥ да сырыт диэн эрдэҕэ. Луох санаатын саралыы тардан, киинэ лиэнтэтинии тиирэр киһи, каадыр аайы Фантомас уобараһын булан көрүө эбитэ дуу.

Фантомас, Фантомас, ханнаҕыный, онон-манан хаас? Тас аан хас тыаһаатаҕын аайы луох чөрөс гына түһэр. Атын күтүрдэр атахтарын тыаһын иһиллээн эрэйдэммит буолан хаалар. Кини Фантомаһын атаҕын тыаһа бэлиэ – ылардаах баҕайытык лиҥсийээччи.

Дьэ, онтон биир үтүө күн Фантомаһа илэ бэйэтинэн тиийэн кэллэ. Лаппа сымнаабыт. Куһаҕан да буоллар дьиэлээх, луоҕун да иһин ийэлээх киһи кэлиминэ. Үөрүү-көтүү, өрүтэ салаһыы. Эйэлэһэ оҕустулар, туох да буолбатаҕыныы иллээх баҕайытык олорон бардылар. Онуоха-маныаха диэри эйэ олохтонно, оҕо оҕонон, ийэ ийэнэн буола түстүлэр.

Үөрбүччэ маҕаһыын кэрийдилэр. Луох дьэллэминэн туһанан, Фантомас ийэтин хайытан саҥа таҥастанна. Оччо хайдан баран, улаханы уон алта солкуобайы харыһыйан сатыы аҕылаһан кэллилэр. Эчикийэ, тымныыта да бэрт. Туманы бүрүнэн дьиэлэрин көрүдүөрүгэр кутулла түспүттэрэ – кинилэр ааннарын дьахтардаах эр киһи өрө мыҥаан баран тураллар. Харахтаан да көрбөтөх дууһалара. Бабат, милииссийэлэр эбит. Ол иһин да, туох аанньа дьон уонна луохтааҕы буулууһуктар. Биирдэ дьоллоно сылдьыбыттара баара, бөхтөр тоһуурдарыгар түбэстэхтэрэ үһү.

– Бу эн кыыһыҥ дуо? – луох мэлдьэһиэн ыккардыгар Фантомас кэҕис гынан иэдээни оҥордо.

– Аа, эһиги били сайабылыанньабынан кэллигит дуо? Бу – кыыһым эрээри, атын кыыһым. Биирим тыаҕа барбыта, – луоҕуҥ наада тирээтэҕинэ ыраастык албынныыр эбит.

Атын кыыс аатыран Фантомас түгэх хоско быһа ааһа турда. Луох быһаарыы суруйар буолла. Кыыһырбычча сайабылыанньаласпытым, кыыспын урууларыгар утаарбытым диэн айан куйаарта. Биир оҕоҕун кыайан ииппэтэххин, саатар иккис кыыскын тута сатаа диэн бөх дьахтар бэйэтинээҕэр аҕа луоҕу өссө үөрэтэр. Баара буоллар учуокка ылыахтаах этибит, милииссийэҕэ тиэстэртэн ордуо суох этигит эҥин диэн бүтэһигэр сааннылар. Биирдэһэ өссө учоскуобайдара эбит. Хараҕынан оонньоон дьикти. Оннооҕор луохтуун оонньоһор, дьэ, үчүгэй атыыр быһыылаах. Куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, луох сылдьан эрэ бөх бокулуонньуктана сыста. Соҕотох кыыһын бөхтөртөн чуут-чаат быыһаабыт луох да хаалсыбакка үөрэн ырдьаҥалаата, тиэрбэс хараҕын эриллэҥнэтэн уолга сигинээл биэрэ сатаата. Биирдэһэ ону хаба тардан ылла, өссө кэлэ сылдьыах буолан эрэннэрдэ, өссө бисииткэтин бэлэхтээтэ. Бөхтөрбүт кытары бисииткэлэнэн, олох курутуой буолбуттар ээ. Дьахтара кыыһыҥ кэллэ да биһиэхэ биллэрээр диэтэ.

– Ээ, биллэрэн бөҕө. Приятно было познакомиться, – луох бөхтөргө бэрт буола сатаабыт бэйэтэ, аан сабыллаатын кытары кокуоскалаан саайда.

Сэттэ мэтириэт ийэ манна суох аатырбыт кыыһыгар ас бэлэмнээн сүүрдэ-көттө. Манна суох Фантомас, Фантомас фантома баар кэминээҕэр үс төгүл ордук элбэх аһы биирдэ олордон кэбистэ. Сутаабыта оччото дуу, ийэтин хаапкатын ахтыбыта бэрдэ дуу? Ыйытан көрүөҕү, фантом диэн фантом – тугу булан ылыаҥый.

Фантомас арыый да киһитийэн, дьиэтийэн бэттэх кэлэн истэ. Эбэтэр бу ньылбаарбыт оҕо Фантомас буолбатаҕа дуу, Фантомас фантома эрэ эбитэ дуу? Хайдаҕын да иһин, күн-дьыл сыҕарыйан истэ. Саарбах Саҥа дьылбыт, ол кэннинээҕи өрө тэбэ сытыахтаах өрөбүллэрбит, ороскуоттаах Ороһуоспабыт бу тиийэн кэллилэр. Фантомҥа туох буолуой – бэлэми мэҥиэстээччигэ. Үлүгэр үп үүнэн турбат. «Хантан харчы булабын? Хантан? Харчыны?» – луох төбөтүн иһигэр ытырыык ыйытыктар ыйаннылар. Луоҕун луох да, киһиҥ үүт-хайаҕас булан үптэммитэ эрэ баар буолуо. Хантан диэххит, хайдах диэххит – ол букатын туһунан остуоруйа…

Саҥа дьыллааҕы бантааһыйа

Саҥа дьыл кэннэ эмискэ барыта суох буолан хаалыаҕын курдук, дьэ, үчүгэй харбыалаһыы. Ким төһө кыахтааҕынан ас хаһаанар. Кууһунан, дьааһыгынан. Хайа искэ батараары гыналлара буолла. Өссө ыт сылын көрсө эти эрэ эмиэхтээх үһүбүт. Луох эҥин курдуктар кырбаһынан эти хаһан сиэбиттэрин умнан да эрэллэр. Бэлэх-туһах көрдөөһүнэ, ас-таҥас булааһына – луох букатын иэдэйэ сыста. Саҥа дьыллааҕы сумотуоханан туһанан Фантомас суотабайданан хаалла. Ымтыстар саҥа дьыллааҕы тарыыбы олохтооннор дьон хараҕын баайдылар. Итиннэ искииткэ, манна чэпчэтиилээх атыы – киһи ылыа да суоҕун ылыах курдук. Кыра харчы ааҕыллар дии-дии Фантомас онно-манна эрий да эрий, ысымыс ыыт да ыыт, өссө төлөпүөнүгэр муусука суруйтарда эҥин. Быычыкаайык сэп үлүгэр үбү ҥҕүтэн ылбытыгар эрэ «бабат» диэтэ. Инньэ икки тыһыынча дуу, хас дуу иэстэнэн хааллылар. Луох, аата эрэ луох, өйүн үлэлэтэн иэһиттэн төлөрүйэр ньыманы була оҕуста. Атын сиимкэ атыыластылар, саҥа нүөмэрдэнэн Фантомас субуоннаталаан барда. Аҕыйах хонук иһигэр хас да сиимкэни уларыттылар, аатырбыт сиэмэх хампаанньаны бэйэтин албыннаатылар. Хаһан эмит тутуллуохтара буолуо да, кинилэргэ билигин бэрт да, ылаадына.

Хата, милииссийэлэрэ мэлийдилэр. Бу бырааһынньык саҕана ыалы кэрийэн оонньуу сылдьыахтара дуо. Кинилэргэ да Саҥа дьыл кэлэр ини. Улаханы бөхтөргө кырбаммыт Фантомас бэлэм сылтах өстөөхтөрүн үөҕэр. Ол кырбаммыта, эбисийээнньиккэ киирэ сылдьыбыта, дьиҥинэн, умнуллан да эрэр. Ол баара эрэ, суоҕа эрэ диэх курдук.

Эмискэ Саҥа дьыл бу тиийэн кэллэ. Үлүгэр ас остуолларыгар баппакка, муостаҕа ыскаатар тэлгэнэн онно дьаарыстаатылар. Икки бэрисидьиэн эҕэрдэлиирин кэтэһэн өрө хоройон олордохторо үһү. Иҥэ-бата сатаан баргыһан ыллылар. Туох баҕа санааны санаабыт киһи диэн луох өйүн сыһа олордоҕуна, Саҥа дьыллааҕы конньукуулга сабыллыбыт мавзолей аанын ылардаах баҕайытык тоҥсуйдулар.

– Тууй-сиэ! Хайаан биһигини сүгүн Саҥа дьыллатыыһыларый, – диэн мөҕүттүбүтнэн луох ааны аһааччы буолла.

Моруос оҕонньор дуу, муҥ саатар Хаарчаана дуу биһиги дьоммутун эҕэрдэлии кэлииһиктэр дуо, атын күтүр арбайан турар эбит. Сылы быһа атаакалаабыт Аптамаат ыга кыыһырбыт сирэйин көрөн баран луох куһаҕан буола сыста. Ол ыккардыгар дьиҥнээх Кириэмил чаһыта уон иккини охсон барда. Биһиги дьоммут һампааннара да аһыллыбата. Арай, луох баҕа санаата хара дьураа буолан дьылҕа-хаан араҥатыгар суруллан барда…

Саҥа дьыл эрэ, уочараттаах хаата эрэ – барыта ньуу-ньаа, түүл-бит курдук. Оҕолор этиһэ-этиһэ бэйэрбиэк ыттаҕа буоллулар. Аан туманы, атыыр тымныыны аахайбакка болуоссакка баран кэллилэр. Үлүгэр ас халадыынньыкка баппата, аһыйар эрэ дьылҕаланна. Уон икки бу ыган кэлбитигэр Аптамааты көрөн хара сыспыт луох аппатыыта да суох. Куһаҕан биккэ дылы. Итинэн буоллаҕына, кэлэр сылы быһа Аптамааты кытары алтыһыыһылар дии. Ол кэриэтин…

Биирдэ өйдөөбүтэ – Аптамаат баһын өтүүк кырыытынан биэртэлии ахан турар эбит. Кыыс кирдээх баттаҕа хаанынан һомпууннанан иилистэн хаалбыт. Фантомас баара биллибэт. Алдьархай ааҥнаабытыгар атахха биллэрдэҕэ. Атамаан бэрдэ Аптамаат былыр үйэҕэ куһаҕан буолбут. Үөн өлбөт дииллэрэ да, син өлөр эбит. Кыраһыабай сирэйэ хаанынан кырааскаламмыт. Кырыктааҕынан кыҥыыр аҥаар хараҕа мээнэнэн көрбүт. Толлойбут уоһа көҕөрө өлбүт. Луох өссө да итэҕэйиминэ, кыыс сүрэҕин иһиллээн көрдө – ньим курдук. Биир сараһыны самнарар күннээх эбиппин диэн үөрэн иһэн, аньыыта бэрт диэн ах барда. Уоскуйа түһэн баран, өлүгү ханна гынар туһунан толкуйга түстэ. Бачча тымныыга сосуһа сылдьыах суох. Помуойаҕа да үҥкүрүттэххэ сөп буолуо. Манна сытыара түһэн баран, ханна эрэ ыраах илдьэн көмүөҕүн – күтүр сытыйан күҥкүйэ сытыа. Уонна оттон үөнү өлөрбүтүн ким да билиэ суоҕа дии. Саатар онон аатырыа этэ буоллаҕа. Үөнү суох гынан киһи аймахха туһалаабыт диэн. Оттон үөнэ өлүөн иннинэ кинилэргэ син кыратык туһалаабыта – сытыйан эрэр салааттарын, ыһаарыларын тобоҕолообута. Онтун иһин соболоҥ көрдүөҕүн бу мээнэнэн көрө сыттаҕа. Луох хаайыыга барыа. Фантомас Халдьаайыга урууларыгар тиийэн киһи буолар ини. Халдьаайыга да дьон олорор. Хаайыыга эмиэ. Кылаабынайа, аан дойдуга Аптамаат диэн аны суох.

Сити курдук Саҥа дьыл ааста. Ханньаччы барбыт харыйа, уопсай дьиэлэр тастарыгар өрөһөлөммүт бөх-сах эрэ кҥрдҥҥх бырааһынньык кэлэн ааспытын санатар курдуктар. Уонна туох да саҥатыйбыта көстүбэт. Барыта уруккутунан. Уһун арыгылааһын кэнниттэн нэһиилэ өрүттэ сатыыр куорат аан туманынан бүрүллэн турар. Ол туман тугу-тугу саһыаран эрэрэ буолла? Эбэтэр Саҥа дьыл олохтуун даҕаны кэлэн ааспатаҕа дуу?

Аптамааты эттээбиттэрэ. Кыыс мэйиитигэр куһаҕан искэннээх сылдьыбыт эбит. Онто тэнийдэр тэнийэн, эт-этин бүтүннүү сүһүрэн бүппүт. Луоҕа да суох сотору, аҕыйах хонугунан (!) өлүөхтээх эбит.

Манна Халдьаайы буолбатах

Кумааҕы быйыл уон биирис. Дьиэ иһинээҕилэр кини тылыттан аны тахсыбаттар. Эчикийэ, уоллара уруок ааҕар, эгиэҕэ бэлэмнэнэр аатырар. Оргуул-кутаа хоһугар саптан тугу-тугу гынара, дьиҥэр, биллибэт. Атаһа Дьаллай куораттаан, соҕотохсуйан испитэ баара, кылааһынньыктарын кытта быйыл эмискэ чугасаһан сэргэхсийэн сылдьар. Тусуопка үөһэ тусуопка. Онтуларын кылааһынан көрсүһүү диэн ааттыыллар. Күн аайы көрсөр аата эмиэ туохтарын көрсүһүүтэ буолла. Түүҥҥү түлүрбэх оҕолоро тугунан тыыналлараын төрөппүттэр түһээн да баттаппаттар. Сатаатахха, дэриэбинэҕэ да хааталыахха сөп. Дьон хараҕын аалымына эрэ. Ыал харааһыгар эҥин. Кылааһынан көрсүһүүлэригэр сөп буолбакка, ахсыыларын төрөөбүт күнүн күргүөмүнэн атаараллар. Арыгылыырга баҕас сылтах баһаам. Төһө да арыгылааталлар, туох да иҥэ-дьаҥа суох көрсүө оҕолор. Халдьаайы оскуолатын устуоруйатыгар саамай эйэлээх уон бииристэр. Ис-иһигэр киирдэххэ, холоон ини. Чэ, ол хааллын. Биһиги билэрдии Кумааҕыбытын батыстахпытына да сөп. Онтубут да сырыытын ситэрбит саарбах. Дьэ сити. Киһибит күн сарсын куораттыыр буолбут. Илин эҥээрдэр курдук ыллылар да аттамматтар. Халдьаайы диэн кый ыраах дойду ээ. Куоракка диэри, бээ, уһун-киэҥ айан. Айанныыра айанныыр. Биһиги киһибит айантан саллыыһы дуо – баҕарда да быраап. Күн сарсын барабын да сабаас диэбитин кэннэ дьоно хайыахтарай, харчы көрдөһө сүүрдүлэр. Баар-суох уолларыгар мунньан-тараан сүүрбэттэн тахса тыһыынчаны туттаран кэбистилэр.

Эрэйдээх айан буолан биэрдэ. Хаарбах массыына, саарбах суоппар, куһаҕан суол – барбах-барбах айаннаан нэһиилэ куораты буллулар. Аныгы куораччыт дьоллоох Дьокуускай туонатыгар баар буолан хаалбытын итэҕэйиминэ хантаарыҥнаа да хантаарыҥнаа. Олоотууртан ордуо суоҕун тымныы боруоктаата. Мунан-тэнэн хонуохтаах ыалын нэһиилэ булан «һуу» диэтэ. Барыны-бары билээҕимсийэр, аан дойдуну анаараары хаайар Кумааҕы төрөөн баран куоракка саҥа үктэннэ. Киниэхэ барыта сонун, дьикти. Били, күһүн ыллаттарбыт хаптаҕай тэлэбииһэринэн эрэ билэр куората илэ чыҥха атын эбит. Куһаҕан диэҕин куорат аата куорат, үчүгэй диэҕин үчүгэйин бакаа көрдөрө илик. Маҥнай таах кэлэммин диэн кэмсиниэх курдук буолан испитэ. Онтон улам дьиэтийэн, куоратымсыйан барда. Бааннаны сэргээтэ, оптуобустаахтар диэн ордугургаата. Арай, дьиэҕэ тэстэргэ үөрэнэн быстыбакка эрэйдэннэ. Таһырдьа субуллан олорорун ыала сөбүлүө суох. Ол таһырдьа чугаһынан убуорунай да суох этэ. Ханна сылдьаахтаабыта буолла. Күһэллэн уньутаастарыгар олорон көрдө. Тахсыахтааҕа тахсан бэрт. Инньэ туолуоҕунан туолан эрэ баран тоҕу барда. Онтун сууйтарбата. Дьэ, сыт-сымар мааны. Дьиэлээх дьахтар сарылыыката дьикти. Саҥа дьыллаһыахтаах эҥин киһи атын, бэтэрэнэн соҕус урууларыгар хоно бараахтаата. Онтуларын дьиэлэрэ аһара боростуой буолан биэрдэ. Уута-хаара суох, нууһунньуга баҕатын хоту таһырдьа. Түүннэри ол дьиэҕэ тиэстээри ыксатта. Онно-манна түбэһээйэҕин, дьиэҕэ бөх мөһөөччүгэр хойуулаа диэн көрбүттэрин биһиги киһибит кыккыраччы аккаастанна. Бу да буолларбын оннук түһэ иликпин диэтэ.

Саҥа дьыл иннинэ өрүскэлэһэн били харчытынан сыыппарабай устар хаамыра, банкыаттыырыгар кэтэргэ мап-мааны көстүүм ылан биирдэ көннө. Өссө ситэрэн муусуканы көмпүүтэртэн оборон ылар ымпы диэн устууканы атыыласта. Саха тэҥэ суох сананна, мамбыат хаана ханна да суох буолла. Саҥа дьылы ыга киэргэнэн көрүстэ. Дьонун кытта бэйэрбиэк ытыаласта, түүҥҥү туман быыһынан бырааһынньык чиэһигэр ытар улахан бэйэрбиэктэрин көрдө-иһиттэ. Сарсыардааҥҥа диэри аһаан аамайданнылар. Саҥа да дьыл буоллар, ааһыахтаах ааста. Били маҥан көстүүмэ бүтүннүү сыа-арыы буолан хаалбыт. Эбиитин муорус дуу, туох дуу тохтон улахан баҕайы аалай бээтинэлэммит. Өрөбүл кэннэ кимчиискэҕэ туттарыахпыт, онтон ыытыахпыт диэн уоскуттулар.

Аны баттахпын субу киэһэ кырыйтарабын диэн дьиэлээх хаһаайканы ууга-уокка түһэрдэ. Кырыйааччыбыт да хараҕынан мөлтөһүөр. Ыһыырынньык курдук тыгар лаампаларын уота ачыкы тааһын барбах эрэ килэбэчитэр. Кыптыый тыаһа да тыаһа. Кумааҕы кэмин иннинэ сиэркилэҕэ көрүнэн алдьанна.

– Аа, хайдах уонна сылдьабын?! – хаахыначчы хаһыытаата.

Дьахтар онон-манан ойо кырыйан кэбиспит. Улаханы икки мөһөөгү кэрээнэн Кумааҕы иэдэйдэҕин көр. Хайыай, сарсын барыхымаахырскайга барар буолла. Дьиэлээх дьахтар буруйугар икки мөһөөгүн ыһыгынна. Күүттэххэ, сарсын үүнэн быстыбата кыайда. Сатаатар, тэлэбииһэр туох да дуоннааҕы көрдөрбөт. Бары канааллар үтүктүспүт курдук кэмиэдьийэни эрэ саайаллар. Күлэ сатаан баран күлбэт да буоллулар. Кумааҕы күлүөхтээҕэр бэйэтэ күлүүгэ барыах курдук. Муруку эриэн төбөтүн баайыы бэргэһэҕэ кистээн быыһанна. Кэмиэдьийэлэрбит да биирдэр – арыгылаан эрэ тахсаллар. «Эргиччи эрэй, төгүрүччү түрүлүөн» эрэ диэн лэбэйдиир тэлэбииһэр «Барыта ааттаах» дии-дии арыгылыырга көҕүтэн эрдэҕэ. Арыгылыыртан ордон аан дойду ааттаахтара ардырҕаһыахтара дуу, сэриинэн тииһигириэхтэрэ дуу – аан дойдуга албын сууйуу «дьурхаана» буолан турар.

Бу олорон Кумааҕы халдьаайылары санаан кэллэ. Онно да арыгылаабаттар диэтэххит дуу. Дьэ онно буо – барыта. Момуой суоҕа биллэр. Ол оҕонньору манна бисиих балыыһатыгар симпиттэр үһү. Онтулара хайа диэки баара буолла? Котенко диэн этэ, бадаҕа, уулуссатын аата. Онно хайдах тиийиллэрин ыйытыан кыбыстар. Бэйэтин аны бисиих диэн туруохтара. Баран да диэн, ол дойдуга көрсүһүннэрэллэрэ саарбах. Момуой суох – Халдьаайыга хайдах эрэ… Аҥаардас хааһынан аһыы сытааччыга били сирэр «моойо, быччыҥа, иҥиирэ, тараһата» да баҕалаах буоллаҕа. Бу үлүгэр чалбараҥтан тугу эмэни кып гыннаран кырдьаҕаһы күндүлүөххэ баара.

Момуой эрэ, туох эрэ – сарсыныгар барыта умнулунна. Бэйэтин эрэ айдаана. Барыхымаахырыскайга быһа аччыыһыран баттаҕын кырыйтарбыта – ойо кырыллыбытын тэҥнээри тараҕай аҥаардаах бүрүчүөскэни айан таһаардылар. Эриэппэ төбөҕө бу да сөп диэтилэр быһыылаах. Харчыта батарбакка муру-муодунай, бэл, килбэчийэр, хара бүрүүкэни ыллаҕа үһү. Ити курдук ыстаан кытай ырыынагар анньыллан турарын хантан билээхтиэй. Маҕаһыынтан атыылаһыллыбыт диэн эмэһэтигэр суруллубатахха дылы. Ылбыт аата ылбыт – кэтэ охсоору баҕа бөҕө. Ыалын кыыһын кытары хаҥкылыыр сиргэ барсар буолбутугар саҥа ыстаанын тиирэ кэтэн кэбистэ. Таһырдьа тахсыбыта онто тута хачыгыраччы тоҥон хаалла. Торбос тириитэ ыстааннаахтан атына суох буолла. Ону ол диэбэккэ «Эллэй Боотур» диэн муус дыбарыастарын диэки чыраҥалыы турда. Мааны ыстаана тоҥо сатаан баран онон-манан хайдыталаата. Ол «тыырк» гынар тыаһы утуруктаатым диэн кулух-халык буолуталаата. Кыргыттарын батыһан, хаҥкы уларсан иһирдьэ киирдэ. Муусука, оҕо бөҕөтө. Хараҕа иириэхчэ. Сүр түргэнник бу сурулаан ааһаллар, ити сирилээн ааһаллар. Олору сырсабын диэн муус килэчигэ тиэрэ таһылла түстэ. Уол оҕото ойон тураат эмиэ хатыыскалыы сатаата. Сонно адаарыс гынан хаалла. Киһиҥ туран иһэринэн маладьыас. Онто «тыырк» гынар тыаһынан доҕуһуолланар. Утуругунан уруулланан уһууран иһэбин дии санаахтыыр быһыылаах. Омугун ыстаана тырыттан-тырыттан, сотору олохтуун да илдьирийэн түстэ. Кумааҕыбыт аҥаардас баккынан чырбалдьыйа көттө. Күлэрэ күллэ, сорохтор оччолооҕу көрөн кэлбит буолан таах да наадыйбатылар. Киһибит өссө устар сэбин кыбына сылдьар ээ. Тулатын устан элэгэлдьитэр, бэйэтэ элэккэ баран эрэрин эмэһэтэ да билбэт. Чырбалдьыйбыт уолу, баҕар, итинник түрүкүөлээх диэбиттэрэ дуу? Ханныгын да иһин харса суоҕуҥ бүтэһигэр диэри сырытта, арыый да хаҥкылыырга үөрэннэ. Буомба эстиэҕин сэрэтэр курдук сириэнэ тыаһаабытыгар күргүөмүнэн котуоктан тахсан бардылар. Баккынан чыраҥалаан ханна ыраатыай, көстөр сиргэ тиийбэккэ эрэ көтүөккэлээтэ, бөтүөхтүү-бөтүөхтүү бөтүүктээтэ. Кыргыттар кинини кытары бадьыыстаһа туруохтара дуо, тымныынан кымньыыланан кыйбарыс гынан хааллылар. Биһиги киһибит дьиэтин аны булумуна булумахтанна. Бары биир унньулуспут хара дьиэлэртэн ханныгар тиийиэхтээҕин ыт билэр. Бу ыччаката, ыксала. Дьиэлэртэн биирдэстэриттэн үс хара бэкир киһи өрө сүгүллэн таҕыста. Кумааҕы кубарыйа хаппытынан өҥнөн бачча ыксалга харалары сүгүн аһарбат киһи буолла.